Buiten kerk en moskee

nen die met elkaar samenhangen (mutually reinforcing cleavages), zijn bijvoorbeeld problematischer
voor de maatschappelijke samenhang dan tegenstellingen die haaks op elkaar
staan (crosscutting cleavages) (Bovens et al. 2014). Hoe sterker de cumulatie, hoe dieper de
scheidslijn en hoe groter de mogelijke gevolgen. Scheidslijnen worden als onwenselijk
gezien omdat zij bijvoorbeeld samen kunnen gaan met kansenongelijkheid, beperkte vrijheid,
wantrouwen en conflict, verminderde vertegenwoordiging van bepaalde groepen en
een samenleving die minder cohesief is (Tiemeijer 2017). In deze paragraaf werpen we de
blik vooruit en gaan we in op wat ontwikkelingen in de religieuze diversiteit mogelijk gaan
betekenen voor scheidslijnen en de sociale samenhang in de toekomst.
Sociaal-culturele scheidslijnen
Een sociaal-culturele scheidslijn kan zich onder meer openbaren in verschillen in waarden
en normen die terug te voeren zijn op verschillen in de levensbeschouwelijke of religieuze
grondslag van moslims, christenen en niet-gelovigen. Nieuw is de religieuze scheidslijn
allerminst. In de hoogtijdagen van de verzuiling was er bijvoorbeeld sprake van een viertal
groepen die nauwelijks onderling contact hadden en elk verenigd waren in hun eigen organisaties
(differentiatie), waarvan de leden zich nadrukkelijk en emotioneel verbonden voelden
met de eigen groep (identificatie), en die in de wereld van politiek en media duidelijk
zichtbaar waren als onderscheiden groepen (representatie). De kwalificatie ‘maatschappelijke
scheidslijn’ leek toen dus ook op zijn plaats. Ondanks dat het vanzelfsprekend een erg
lastig te beantwoorden vraag is – we beschikken niet over een glazen bol – stellen we ons
de vraag hoe de sociaal-culturele scheidslijnen tussen levensbeschouwelijke groepen er
mogelijk uit kunnen komen te zien op basis van de huidige inzichten.
Wat in Nederland vaak gezien wordt als een dominante cultuur wordt onmiskenbaar
steeds meer gekenmerkt door secularisering en daarmee mogelijk ook door individualisering,
aangezien de kerk en geloofsgemeenschappen minder invloed kunnen uitoefenen op
de keuzes die individuen maken en er vooralsnog geen duidelijke substituten zijn. Zowel
christenen als moslims (en andere religieuze groepen) in Nederland moeten zich hiertoe,
als ‘culturele minderheid’ verhouden. Deze minority stress kan een verklaring zijn waarom
we in de eerste twee rapporten van dit drieluik bij jonge moslims in Nederland én kerkjongeren
een toenemende religiositeit ontwaren. Zowel bij moslimjongeren (Huijnk 2018: 16)
als kerkjongeren (De Hart en Van Houwelingen 2018: 54) zorgt het leven in een van de
meest seculiere samenlevingen ter wereld, met opvattingen en gedragingen die niet altijd
stroken met het geloof, voor meer vastberadenheid om desondanks zo dicht mogelijk bij
dat geloof te blijven. Met de toenemende religieuze diversiteit (in vergelijking met bijvoorbeeld
een eeuw geleden toen bijna iedereen nog christen was) en voortschrijdende individualisering
lijkt een verdere religieuze revitalisering, dat wil zeggen het intensiever beleven
van het geloof, onder bepaalde moslim- en kerkjongeren niet onwaarschijnlijk. Deze revitalisering
is bovendien geografisch geconcentreerd: voor moslimjongeren vooral in specifieke
buurten in de (grote) steden (Dagevos 2009) en voor kerkjongeren vooral in de Bijbelgordel.
Daarmee valt het niet uit te sluiten dat er in de toekomst een diepere sociaal-culturele
scheidslijn tussen deze (religieuze) groepen en de rest van het – overwegend en naar
144 n a b e s c h o u w i n g o p d r i e r a p p o r t e n