Buiten kerk en moskee

kringen een rol, net als het bestaan van leven na de dood. Wel zullen die anders geduid
worden dan in orthodox-christelijke zin (bijvoorbeeld als reïncarnatie in plaats van de
wederopstanding der doden op de jongste dag). Omgekeerd spelen spiritualiteit en innerlijke
ervaringen in de christelijke traditie een uitgesproken rol, maar zal het jezelf betitelen
als een primair spiritueel mens en het waarderen van de innerlijke ervaring als levensdoel
door conservatieve christenen anders worden opgevat dan door vrijzinnige christenen en
ongebonden spirituelen. Veel overtuigde christenen doen eveneens aan yoga of mediteren.
Onder hen is er eveneens veel steun voor stellingen als dat je waarheid innerlijk moet ervaren
of dat het goed is regelmatig stil te staan bij de zin van het/je leven.
Eerder hebben we vastgesteld dat vooral vanuit twee bastions stelling wordt genomen
tegen veel aspecten van de hedendaagse spiritualiteit (Becker en De Hart 1997; De Hart
2011). Traditioneel is dit het geval bij ongelovigen, door wie op eigentijdse wijze de traditie
van het verlichtingsdenken wordt voortgezet. Individualisme, onafhankelijkheid en persoonlijke
ontplooiing als uitgangspunt is geen vreemde eend in de bijt onder gestaalde
atheïsten. Maar ook het rationalisme draagt men daar hoog in het vaandel. Het kantiaanse
advies van ‘sapere aude!’ benadrukt niet alleen de moed zelf je weg te kiezen, maar daarbij
niet te vergeten je verstand mee te nemen. Aan de andere zijde van het levensbeschouwelijke
spectrum is de terughoudendheid niet minder groot. Subjectivering van
het heilige? Cultivering van de individuele ontplooiing en eigen uniciteit als de enige werkelijke
bron van autoriteit? In bevindelijke kringen is men vertrouwd met het idee dat de
individuele ervaring de ultieme toetssteen is van waarheid. Maar bijvoorbeeld spiritueel
eclecticisme behelst in de ogen van een rechtgeaarde calvinist weinig anders dan wuft
gefladder van honingbloem naar honingbloem, zonder ooit ergens neer te strijken. Veel
aspecten van de zelfspiritualiteit zal hij beschouwen als het opblazen van het eigen ego
zodat dit zo ongeveer zichtbaar moet zijn vanuit de ruimte, en daarmee als creatuurvergoddelijking
en wereldgelijkvormigheid. Het informeren naar de visie op religie van mensen
die zweren bij zelfontplooiing en esoterie zal hij zo ongeveer beschouwen als de duivel
naar zijn mening over de Bijbel vragen. En het op zoek gaan naar de zin van het leven zonder
enige relatie te leggen met de Bijbel staat voor hem gelijk aan het uit een vliegtuig
springen met je zakdoek als parachute. Het mensbeeld verschilt radicaal: de mens als
geneigd tot zonde en overgeleverd aan de genade van de Heere versus de mens als intrinsiek
goed en een potentieel van ongebreidelde mogelijkheden. Wat betreft het onderhavige
onderzoek: de eerste groep, de atheïsten, is in de tabellen van de voorgaande paragrafen
te vinden. De tweede niet. Wij hadden geen vragen in onze enquête waarmee deze
groep van orthodoxe christenen apart kon worden geanalyseerd.
Dat geldt ook voor vragen naar de biografische achtergrond van de keuzes die mensen in
levensbeschouwelijk opzicht maken – opvoeden in een geloof of niet; kerkganger, kerkverlater,
kerkswitcher, misschien wel bekeerling; rationele humanist of niet gelovig maar wel
betrokken bij vormen van spiritualiteit... Door de bank genomen is de levensbeschouwing
van Nederlanders, vergeleken met bijvoorbeeld de jaren vijftig van de vorige eeuw, veel
minder voorspelbaar geworden, bijvoorbeeld vanuit de kenmerken van hun jeugd: wat hun
ouders geloofden, in welke regio zij opgroeiden, de scholen die zij bezochten enzovoort.
66 e e n d e r d e m i l i e u : h e d e n d a a g s e s p i r i t u a l i t e i t