You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Italijanski fašizam bio je prva desni~arska diktatura<br />
koja je zavladala jednom evropskom zemljom,<br />
a svi kasniji sli~ni pokreti pronalazili su neku vrstu<br />
arhetipa u Mussolinijevom re`imu. Prvi je italijanski<br />
fašizam zasnovao vojnu liturgiju i folklor, pa ~ak i<br />
na~in odijevanja, daleko utjecajniji, sa svojim crnim<br />
košuljama, nego li }e Armani, Benetton ili Versace<br />
ikada biti. Upravo u tridesetim godinama pojavili su<br />
se fašisti~ki re`imi, s Mosleyom u Velikoj Britanij, pa<br />
u Latviji, Estoniji, Litvaniji, Poljskoj, Ma|arskoj,<br />
Rumuniji, Bugarskoj, Gr~koj, Jugoslaviji, Španiji,<br />
Portugalu, Norveškoj, pa ~ak i u Ju`noj Americi.<br />
Upravo je italijanski fašizam uvjerio mnoge<br />
evropske liberalne vo|e da novi re`im donosi zanimljivu<br />
socijalnu reformu i da osigurava ugodnu revolucionarnu<br />
alternativu komunisti~koj prijetnji.<br />
Ipak, historijsko pravo mi se ne ~ini dovoljnim<br />
argumentom da objasnim zašto je rije~ fašizam postala<br />
sinegdoha, odnosno rije~ koja se upotrebljava za<br />
razli~ite totalitaristi~ke pokrete. Nije ni zbog toga što<br />
je fašizam mo`da sadr`avao, u njihovom kvintesencijalnom<br />
stanju, sve elemente bilo kojeg kasnije oblika<br />
totalitarizma. Naprotiv, fašizam nije imao kvintesenciju.<br />
Fašizam je bio uzburkan i zbrkan totalitarizam,<br />
kola` razli~itih filozofskih i politi~kih ideja,<br />
košnica razlika. Je li mogu}e pojmiti istinski totalitarizam<br />
koji je bio u stanju kombinirati monarhiju s<br />
revolucijom, Kraljevsku vojsku s Mussolinijevom<br />
miliziom, davanje privilegija Crkvi s dr`avnim obrazovanjem<br />
koje je slavilo nasilje, apsolutnu dr`avnu<br />
kontrolu sa slobodnim tr`ištem? Fašisti~ka partija<br />
rodila se hvališu}i se da je donijela revolucionarno<br />
novi poredak a finansirali su je najkonzervativniji<br />
zemljoposjednici koju su o~ekivali od nje da bude<br />
kontrarevolucionarna. U po~etku je fašizam bio i<br />
republikanski, a ipak je pre`ivio dvadeset godina<br />
javno ispoljavaju}i svoju odanost kraljevskoj porodici,<br />
dok je Duce išao ruku pod ruku s Kraljem, kojem<br />
je ~ak nudio i titulu cara. Ali kad je Kralj Mussolinija<br />
otpustio 1943. godine, partija se ponovo javila dva<br />
mjeseca kasnije, s podrškom Njema~ke, sa zahtjevom<br />
za „socijalnu” republiku, recikliraju}i svoju<br />
staru revolucionarnu skriptu, oboga}enu skoro pa<br />
jakobinskim nadtonovima.<br />
Postojala je samo jedna jedina nacisti~ka arhitektura<br />
i nacisti~ka umjetnost. Ako je nacisti~ki arhitekta<br />
bio Albert Speer, onda nije bilo mjesta za Miesa van<br />
der Rohea. Isto tako, pod Staljinovom vlaš}u, ako je<br />
prihva}en Lamarck, onda nije bilo mjesta za Darwina.<br />
U Italiji su postojali tada izvjesni fašisti~ki arhitekti, ali<br />
tik do njihovih pseudokoloseuma stajale su gra|evina<br />
inspirirane modernim racionalizmom Gropiusa.<br />
Nije bilo fašisti~kog `danova koji bi zadao jasan i<br />
striktan kulturni pravac. U Italiji su tada bile dvije<br />
va`ne umjetni~ke nagrade. Premio Cermonu je kontrolirao<br />
fanati~ni fašista Roberto Farinacci, koji je<br />
podr`avao umjetnost kao propagandu. (Mogu se<br />
prisjetiti slika kao što su „Slušanje Duceovog govora<br />
na radiju” ili „Stanja svijesti stvorena fašizmom”.)<br />
Premio Bergamo sponzorirao je kultivirani i razumni<br />
fašista Giuseppe Bottai koji je štitio koncept umjet-<br />
prijevod<br />
nosti radi umjetnosti same ali i mnoge avangardne<br />
koncepte koji su u Njema~koj proglašeni izopa~enim<br />
i kriptokomunisti~kim.<br />
Nacionalni pjesnik bio je D'Annunzio, boem kojeg<br />
bi u Njema~koj ili Rusiji poslali pred strelja~ki odred.<br />
Proglašen je re`imskim bardom zbog svog nacionalizma<br />
i kulta herojstva, koji je ustvari bio dobrano izmiješan<br />
s utjecajima francuske fin de siecle dekadencije.<br />
Uzmimo futurizam. Olako se da re}i da je i on bio<br />
jedno stanje degenerirane umjetnosti, kao što su bili<br />
ekspresionizam, kubizam i nadrealizam. Ali, rani italijanski<br />
futuristi bili su nacionalisti, podr`avali su ideju<br />
u~eš}a Italije u Prvom svjetskom ratu iz estetskih<br />
razloga; slavili su brzinu, nasilje i izazov, a sve to lako<br />
je povezati s fašisti~kim kultom mladosti. Dok se<br />
fašizam samoidentificirao s Rimskim carstvom i nanovo<br />
otkrivenim ruralnim tradicijama, Marinetti (koji je<br />
tvrdio da je automobil ljepši od Nike sa Samotrake, pa<br />
~ak i mjese~inu `elio ubiti) proglašen je u me|uvremenu<br />
~lanom Italijanske akademije, u kojoj se na<br />
mjese~inu gledalo s velikim poštovanjem.<br />
Mnogi budu}i partizani i mnogi budu}i intelektualci<br />
Komunisti~ke partije školovali su se na GUF-u,<br />
fašisti~koj organizaciji studenata, koja je bila kolijevka<br />
nove fašisti~ke kulture. Ovi klubovi bili su svojevrsni<br />
kipu}i lonci u kojima su cirkulirale nove ideje<br />
bez ikakve stvarne ideološke kontrole. To ne zna~i,<br />
ipak, da su partijski ljudi bili tolerantni prema radikalnom<br />
mišljenju, no neki od njih ipak su imali sredstava<br />
za kontrolu.<br />
Tokom ovih dvadeset godina, poezija Montalea i<br />
drugih pjesnika okupljenih oko grupe „Ermetici”, bila<br />
je, zapravo, reakcija na bombasti~ni stil re`ima, a ovim<br />
pjesnicima bilo je dozvoljeno razvijati svoj literarni<br />
protest iz svojih, kako je tada vi|eno, bjelokosnih kula.<br />
Raspolo`enje poezije iz „Ermetici” grupe bilo je potpuno<br />
suprotno heroizmu i optimizmu re`ima. Re`im<br />
je tolerirao njihovo nesumnjivo, mada društveno nevidljivo<br />
disidentstvo, jer fašisti naprosto nisu obra}ali<br />
pa`nju na tako hermeti~ne jezike.<br />
Sve ovo ne zna~i da je italijanski re`im gajio toleranciju.<br />
Gramsci je dr`an u zatvoru sve do smrti, opozicioni<br />
lideri Giacomo Matteotti i bra}a Rosselli su ubijeni,<br />
ukinuta je sloboda štampe, raspušteni su<br />
sindikati, a politi~ki disidenti su odaslani na daleka<br />
ostrva. Zakonodavna vlast je bila poprili~no fikcionalna,<br />
pri ~emu je izvršna vlast, koja je na sebe preuzela i<br />
ovlasti pravosu|a, sama donosila nove zakone, me|u<br />
kojima i one zakone o zaštiti rase (što je formalna gesta<br />
italijanske podrške onome što je postalo holokaust).<br />
Kontradiktorna slika koju opisujem nije rezultat<br />
tolerancije nego politi~ke i ideološke neuravnote`enosti<br />
i raspršenosti. Ali, treba naglasiti, bila je to rigidna<br />
raspršenost, strukturirana konfuzija. Fašizam filozofski<br />
nije, zapravo, postojao, ali je emocionalno bio<br />
~vrsto privezan za neke arhetipske podloge.<br />
Tako sti`emo do druge va`ne ta~ke. Nije postojao<br />
sam jedan nacizam. Ne mo`emo Francov hiperkatoli~ki<br />
falangizam ozna~iti kao nacizam jer je nacizam<br />
u suštini paganski, politeisti~ki i antikrš}anski. No,<br />
fašisti~ka igra mo`e se igrati na mnogo na~ina, a<br />
(<strong>sic</strong>!) 123
Change language