VSF 2010 Report - Nabo

itahöfuð, en það er hæð hennar, að þau gengu sum út fyrir kirkjugarðinn norður á túnið. Upp á henni voru þrír
vindhanar og virku fram undan, en þær stóru kapellur á kórbaki yfir próföstunum og legsteinar gamlir víða um
garðinn. Nú fékk séra Hjalti Þorsteinsson leyfi á alþingi að stytta kirkju um 5 álnir, en lækka um 1 1/2 alin. Sá
nýi viður var í stóru stofu innlagður. Hann sýndi mér hann, og sagði danska gefið hafa 14 stöpla, og kaupmann
þar fimmtíu borð; voru þessir harla grannir hjá hinum. Svo er nú og komið annað smíði á þá kirkju, sem von er
og má þó allvænt hús vera, en ei til líka við hitt fyrra“. Jóhann Hjaltason segir 1949: „Kirkjan í Vatnsfirði, sem
nú er, er lítil steinkirkja. Stendur hún á lágum hól, skammt fyrir suðvestan og ofan kirkjugarðinn. Fátt er þar
fornra kirkjugripa, því að þeir eru nú flestir komnir í Þjóðminjasafnið“. Í Fornleifaskráningu Ragnars
Edvardssonar frá 2003 segir: „Suðvestur af núverandi íbúðarhúsi í u.þ.b. 30 metra fjarlægð er hringlaga
kirkjugarður hlaðinn úr grjóti. Suðvestan hans er timburkirkja [í raun steinsteypt kirkja] sem byggð var árið
1913. Samkvæmt heimildamanni var eldri kirkja í miðjum kirkjugarðinum“ og seinna í sömu
fornleifaskráningu: „Suðvestur af núverandi íbúðarhúsi í u.þ.b. 30 metra fjarlægð er hringlaga kirkjugarður
hlaðinn úr grjóti. Gert var við grjóthleðsluna fyrir u.þ.b. áratug. Garðurinn er alveg hringlaga og er þvermál hans
52 metrar“. Af ofantöldum heimildum er ljóst að gamla kirkjan, sú sem stóð fyrir 1912, stóð ekki á sama stað og
kirkjan stendur í dag. Núverandi kirkja, 025, er
steinsteypt og var byggð á árunum 1911-12.
Gamla kirkjan var þá rifin og var viðunum úr
henni ekki hent heldur voru þeir nýttir til
bygginga, m.a. til að byggja íbúðarhús á bænum
Keldu í Mjóafirði, hús sem stendur enn í dag.
Allt bendir til þess að gamla kirkjan hafi staðið
inni í kirkjugarðinum eins og hann er núna.
Kirkjugarðurinn er á milli núverandi íbúðarhúss
og kirkju 025, um 50 m vestur af íbúðarhúsinu
og um 20 m norðaustur af kirkjunni, fast sunnan
við bæjarhól 001. Nákvæm staðsetning gömlu
kirkjunnar innan kirkjugarðsins er ekki þekkt en
Ólafía Salvarsdóttir taldi að hún hlyti að hafa
verið norðan til í kirkjugarðinum eins og hann
er nú (2010). Ólafía benti á að þegar teknar voru
ÍS-205:026 – Kirkjugarðurinn, hluti af því svæði sem ekki
var rutt út við endurbætur sést til vinstri, horft í
suðsuðaustur.
grafir á þessu svæði fyrir nokkrum árum kom
upp mikið af hleðslugrjóti. Á þessum stað eru
hærri þúfur en annars staðar í garðinum og er
það einnig vísbending um staðsetningu
kirkjunnar. Ef þessi staðsetning er rétt virðist það hafa verið svo að kirkjan hafi upphaflega staðið rétt norðan
við kirkjugarðinn en þegar hann var stækkaður á seinni tímum (sjá frekari umfjöllun neðar) hafi hún færst inn í
garðinn.
Sunnan og austan við kirkjuarðinn eru sléttuð tún, vestan við hann er brekka og órækt og norðan við hann er
gamli bæjarhóllinn þar sem nú (2010) fara fram fornleifarannsóknir. Í miðjum garðinum er ljósastaur og víða í
honum, þó sérstaklega næst ytri mörkum hans, eru krossar og legsteinar.
Kirkjugarðurinn er í dag hringlaga, en þannig er hann einnig á túnakorti frá því um 1920, og tæpir 50 m í
þvermál. Þrjú bygginarstig kirkjugarða virðast vera greinanleg í kirkjugarðinum. Það yngsta tilheyrir
framkvæmdum sem unnar voru í lok 20. aldar þegar grafið var meðfram kirkjugarðinum, en hann var áður í
jafnri hæð við túnið að vestanverðu en örlítið hærri en það að austanverðu. Við þær framkvæmdir var túnið
lækkað, þannig að nú stendur kirkjugarðurinn um 1,3 m upp úr túninu, og hlaðin var grjóthleðsla, jafn há
kirkjugarðinum, meðfram kanti hans. Áður en ráðist var í þessar framkvæmdir var kirkjugarðurinn afgirtur (sjá
m.a. mynd frá 1985 í ljósmyndabókinni Gluggasteini bls. 169 og aðra frá 1972 í sömu bók á bls. 167).
Bygginarstigið í miðið er líklega stækkun sem var gerð af sr. Stefáni Stephansen rétt fyrir aldamótin 1900 þar
sem hann felldi hlaðinn garð sem afmarkað hafði elsta byggingarstig garðsins og stækkaði kirkjugarðinn við það
í allar áttir að því er virðist. Elsta bygginarstigið er sá garður sem afmarkaður var með þeirri hleðslu. Þessi elsti
hluti garðsins er nokkuð greinilegur og er lægri en stækkanirnar tvær. Innst í þessum garði er lægri flöt, um 35
m í þvermál, sem að öllum líkindum er elsti greinanlegi hluti kirkjugarðsins í Vatnsfirði. Samanlagt er garðurinn
nú (2010) því um 49 m í þvermál en stækkanirnar virðast hafa verið um 3 m allan hringinn í annað skiptið og
um 4 m allan hringinn í hitt skiptið, samtals um 14 m í þvermál. Flestir legsteinanna í kirkjugarðinum eru út við
jaðra hans, ofan á stækkununum, en fáir legsteinar eru inni í miðjum garðinum þótt víða sjáist móta fyrir gröfum
þar. Engin greinileg ummerki sjást í kirkjugarðinum um það hvar gamla kirkjan stóð en líklegast er að hún hafi
staðið norðan til í garðinum en þar er jarðvegurinn hærri á kafla og getur það verið vísbending um staðsetningu
gömlu kirkjunnar. Annað sem styður þá staðsetningu er það að þegar framkvæmdirnar við kirkjugarðinn í lok
20. aldar fóru fram kom upp gríðarlegt magn af grjóti á þessum slóðum, við norðurhluta varðsins, svo mikið að
framkvæmdum var hætt. Þá var eftir um 11 m langur bútur meðfram norðurhlið kirkjugarðsins sem ekki hafði
250