Leder - Fortid

fortid nr / 2005
126
7. Sjå ulike oversynsverk, mellom anna Moseng, Opsahl, Pettersen og
Sandmo 2003: 338ff.
8. Røgeberg 2003, s. 9ff (innleiing av riksarkivar John Herstad). Ei
endra spørjeliste gjekk til Færøyane og Island.
9. Røgeberg op.cit. s. 12ff. På den tida arbeidet med spørjelista
pågjekk skreiv han seg kun for Erik Johan Jessen.
10. Ibid. Danske Kanselli var kongens sekretariat, og frå 1660
eitt av fleire regjeringskontor i den dansk-norske hovudstaden.
Oversekretæren leidde den daglege verksemda, men dei viktige
avgjerdslene vart etter kring 1700 i røynda tekne i det overordna
geheimekonsilet.
11. Her frå brevet stiftamtmann Christian Ulrich von Nissen i
Trondheims stift fekk prenta og sendt ut i sitt distrikt, her i Røgeberg
op.cit. s. 50ff. Originalen i NRA, Grensearkivet, pk. 19.
12. Røgeberg op.cit. s. 9f og Røgeberg 2002, s. 249f.
13. Sjølv om nyare forsking syner at det norske samfunnet også i
førmoderne tid var relativt mobilt, var langvegs
flytting likevel eit så avgrensa fenomen for einskildprestegjelds del at
ein kan sjå vekk frå det i eit så kort idsperspektiv som her (1740-1743).
Dette mellom anna etter historikaren Sølvi Sogner, som også har vist
at mobiliteten gjekk ned under demografiske kriser. Sjå Sogner 1979,
s. 98ff.
14. Definisjon etter Moseng et.al. op.cit. s. 58. Herstad (2000: 247)
legg til at ”Dødelighetstallene må ligge på
minst det dobbelte av hva som er normalt for at man skal kunne sette
merkelappen demografisk krise på siyasjonen [sic!]”.
15. Dyrvik et.al. 1979, s. 123f.
16. Sjå mellom anna Moseng op.cit. s. 87.
17. Mellom anna Johnsen, Oscar Albert: Tidsrummet 1746-1813,
bind 5, del 2 i Norges historie, fremstillet til det norske folk af A. Bugge,
Aschehoug, Oslo 1914: 229 og Steen, Sverre: Tidsrummet 1720 til
omkring 1770, bind VI i Det norske folks liv og historie gjennem tidene,
Aschehoug, Oslo 1932, s. 118.
18. Etter Moseng op.cit. s. 93. Kjelda er Rolf Engelsen: Sosiale
skilnader i mortalitet på landsbygda i Norge i åra 1802 og 1803. Nytt lys
på mortalitetsnedgangen?, [hovudoppgåve ved] Universitetet i Bergen,
Bergen 1982.
19. Moseng op.cit. s. 93f.
20. Larvik, Jarlsberg, Bragernes, Austre Borgesyssel, Vestre
Borgesyssel.
21. Østerdalen, Gudbrandsdalen, Hedmark, Toten og Valdres,
Hadeland, Ringerike og Hallingdalen.
22. Sogner 1979, s. 85f. Akershus stift = Akershus stiftamt, sjå note 3.
23. Sogner op.cit. s. 131f
24. Drake 1969, s. 46ff.
25. Sogner op.cit. s. 4ff.
26. Herstad 2000, s. 273ff.
27. Dei fleste grunngjev dette med at tilfanget, det vil seia kyrkjebokmaterialet,
er for stort og omfemnande.
Mellom anna Dyrvik et.al. op.cit. s. 123.
28. Til dømes Moseng et.al. 2003.
29. Moseng op.cit. s. 87f.
30. Herstad op.cit.
31. Brochmann 1936.
32. Svara frå Christiania by er sette vekk frå – feilkjeldene vil vera for
mange og dei lokale tilhøva for ulike
tilhøva i dei andre områda. Tala for Aker er imedan tekne med.
33. Med eit mogleg unntak for Frøya, der innslaga av jordbruk var
vesentleg mindre, og Hemne, der det også fanst ”innlands”- og
fjellbygder.
34. Eitt prestegjeld i Sør-Trøndelag, seks i Møre og Romsdal, seks i
Sogn og Fjordane og fire i Hordaland.
35. Ni prestegjeld i Akershus, eitt i Oslo og fem i Østfold.
36. Røgeberg 2003, s. 51.
37. Med unntak for Trøgstad i Østfold, der det berre er konkrete tal
frå 1742, men der sokneprest Christian
Pedersen Bech skreiv at “De dødes tall i forrige aaringer kunde være
generaliter 70 til 80, de føddes omtrænt lige saa mange.” (Røgeberg
op.cit. s. 302).
38. Berre i områda der det var teikn til krise året før, Fet, Moss og
Rakkestad, går overskotet av døde noko ned,
medan Moss går om lag i jamvekt.
39. Asker med 2,0.
40. Nes kjem opp i ekstreme 14,2 – eit tal som saknar sidestykke i
materialet, men nabobygdene på same side
av Glomma og Øyeren; Høland, Fet og Trøgstad, har dei klårt nest
høgaste tala.
41. For Sørum, Ås og Trøgstad vantar tal frå 1740. Rakkestad i
Østfold utmerker seg med ein viss oppgang.
42. Ørskog har også låge fødselstal i 1741 jamført med 1740 og åra før,
men der er tala for både fødde og døde
så låge at underregistrering er nærliggjande å tenkja seg. Presten i
Ørskog oppgjev tala heilt frå 1736, og dei varierer sterkt frå år til år.
1741-tala er likevel særs låge i høve til tala frå dei andre åra.
43. Dette gjeld fem prestegjeld på vestlandskysten og seks på
Austlandet.
44. Det er særleg svara på spørjelistas spørsmål 19, ”Hvad slags store
sygdomme meest regierer i landet, om de
ere farlige, smitsomme eller ikke […]”som er kjelder til denne
statistikken.
45. Prestane på Nesodden og i Aker knyter korkje ei forklaring direkte
til overdødelegheita dei oppgjev, eller
nemner epidemiar og hunger isolert. Begge prestegjelda hadde høg
overdødelegheit i 1742, og begge låg utsett til for epidemiar. Ser vi på
dei konkrete tala for Nesodden er det likevel så få fødslar og dødsfall
i prestegjeldet til vanleg at det nok kunne vera vanskeleg for samtida
å oppdaga utslag som var høge i prosent, men relativt små i tal. For
Akers del ligg nok forklaringa i at sokneprest Otto Jenssen Holmboe
leverte eit svært kort svar, der han hoppa over tre fjerdedelar av
spørsmåla. Sjå Røgeberg op.cit. s. 353.
46. Røgeberg 2003, s. 426.
47. Ein kontrollsjekk med fogderisvara for Austlandet (Røgeberg
op.cit.) stadfestar at det hadde vore uår i store
delar av stiftamtet desse åra.
48. Røgeberg op.cit. s. 226. Byfogd Christian Schiøtz ser ikkje ut til å
vera klar over at kornimporten frå utlandet
framleis var toll-lagd med mellomrikstoll.
49. Herstad op.cit. s. 157ff. Også samanfatning i Øystein Rians
melding av Herstad op.cit., i Balsvik, Randi
Rønning og Lars Ivar Hansen (red.): Historisk Tidsskrift, bind 80,
Den Norske Historiske Forening/ Universitetsforlaget, Oslo 2001,
ss. 392-398. Herstad viser mellom anna at importen til det folkerike
og nærliggjande sønnafjeldske berre var på litt over tredjeparten av
importen til det fjernare og meir spreidtbygde nordafjeldske i 1741-43,
endå tarva var mykje større enn for det nordafjeldske.
50. Røgeberg op.cit, s. 395.
51. Ibid. s. 269.
52. Ibid. s. 370.
53. Ibid. s. 390.
54. Det er likevel oppsiktsvekkjande at sokneprest Morten Ruus i