You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
fortid nr / 2005<br />
6<br />
Mannslagaren Olav Garvik<br />
– Ei drapssak frå Seljord<br />
På garden Garvik i Seljord i Øvre Telemark levde det på 1600-talet ein mann som heitte Olav Garvik. Den<br />
2. juli 1684 var han i gjestebod på garden Øverland på Seljordsheii. I dette gjestebodet drap han Torgrim<br />
Svartdal. To og eit halvt år etter drapet, i desember 1686, blei Olav Garvik, eller Mannslagaren som han blei<br />
heitande, avretta på Tremerrhaugen utanfor Seljord kyrkje.<br />
Av Sara Telnes Fjågesund<br />
Det som er spesielt med denne drapssaka, er at ein både har<br />
referat frå rettssaka og munnlege kjelder som har blitt skrivne<br />
ned. Eg vil i denne artikkelen samanlikne rettsdokumenta<br />
og sogene for å sjå korleis den munnlege tradisjonen har<br />
utvikla seg. Kva har blitt lagt til i sogene, og kvifor? Korleis<br />
var dei rettslege og lovlege forholda på 1600-talet i Øvre<br />
Telemark, og kva har dette hatt å seie for sogetradisjonen?<br />
Artikkelen byggjer for det meste på nedskrivne soger og på<br />
rettsdokumenta frå rettssaka mot Olav Garvik. Halvor Nordbø<br />
si doktoravhandling, Ættesogor frå Telemark (1928), har vore<br />
nyttig for å finne ut meir om det empiriske materialet.<br />
I samband med å setta perioden for drapet inn i ein historisk<br />
kontekst, har eg bruka ein del litteratur som rettar seg mot dei<br />
rettslege forholda i Telemark rundt 1600-talet. Jørn Sandnes si<br />
bok Kniven, ølet og æren (1990) er den mest sentrale her. Aspekt<br />
som har vore interessante for meg i den samanhengen er kva<br />
for rolle æra har spela for kriminaliteten, og særleg korleis Øvre<br />
Telemark merkar seg ut i statistikkane over drap og vald.<br />
På folkemunne<br />
Dei eldste kjeldene eg har bruka er Futereknskapet for Telemark<br />
1686 II og Tingbok 14 for Øvre Telemarken Østafjells. Begge<br />
desse er frå 1686, like etter rettssaka mot Olav Garvik. Dei to<br />
dokumenta er så like at det kan vera mistanke om at det eine er<br />
avskrift av det andre. Men det faktum at det finst to offentlege<br />
dokument frå same tida som stadfester det same innhaldet tyder<br />
på at det er pålitelege kjelder.<br />
Sogene om Mannslagaren som har levd på folkemunne opp<br />
gjennom tidene er og svært viktige kjelder. Desse har overlevd<br />
i den munnlege tradisjonen i området kring Seljord, men blei<br />
fyrst nedskrivne på slutten av 1800-talet. Ein kan ikkje rekne<br />
dei som like pålitelege som rettsdokumenta, men dei har ei<br />
anna vinkling på drapet enn det øvrigheita har, og det er<br />
interessant.<br />
Sogene gjev ein annan versjon av drapet enn det<br />
rettsdokumenta gjev. Det tyder på at sogene har blitt til<br />
uavhengig av tingboka og futereknskapet. Sogeseiarane har altså<br />
truleg ikkje kjent til desse dokumenta. Likevel er sogene svært<br />
interessante fordi dei kan seie oss noko om korleis folk tenkte og<br />
handla, og ikkje minst om korleis eit lite lokalsamfunn klarte<br />
å avfinne seg med ei slik opprivande hending som eit drap.<br />
Det finnest mange versjonar av soga om Mannslagaren. Eg har<br />
tatt med ein del av dei i denne framstillinga, men har valt å<br />
konsentrere meg mest om to av sogene. Desse meiner eg er dei<br />
mest utbygde, og mange av dei andre sogene bygger på det same<br />
innhaldet.<br />
Den eldste av desse to nedskriftene er Halvor Tvedten<br />
(1834-1902) sin tekst ”Olaf Mandslager” frå boka Sagn fra<br />
Telemarken utgjeven i 1891. Tvedten var frå Bø, og var ein<br />
evnerik og vel omtykt mann i heimbygda. Han var aktiv i<br />
kommunepolitikken, var ordførar, varamann til Stortinget,<br />
bygde amtskule på garden sin og var handelsmann. Etter gruvespekulasjonar<br />
kom han i ugreie med Sparebanken, og<br />
mista alle eigendomane sine. 1 På slutten av livet sitt samla<br />
han oldsaker og segner frå nærmiljøet, og fekk eit lite stipend<br />
frå Universitetet i Oslo for dette. Ein nær ven av han var<br />
Moltke Moe, som for øvrig har skrive forordet i boka Sagn fra<br />
Telemarken. Boka blei altså utgjeven i 1891 og er den eldste<br />
publiserte nedskrifta eg har funne. Soga er nøkternt nedskrive,<br />
og det er ikkje referert til noko kjelde. Sidan Tvedten kom frå<br />
Bø, er det sannsynleg at han har høyrt soga mange gonger,<br />
kanskje av forskjellige personar, og har difor ikkje oppgjeve<br />
noko kjelde.<br />
Lavrants Torkjellsson Rui (1875-1957) skreiv ned den<br />
mest utbroderte forma av Mannslagar-soga. Rui var lærar i<br />
Seljord. Han var interessert i tradisjonsstoff og hadde eit stort<br />
kontaktnett. I ein periode var han ordførar i Seljord og aktiv i<br />
kommunepolitikken. 2<br />
Kjelda som Rui bruka for sin versjon av soga var Olav<br />
Tjønnstaul frå Seljordshei. Han var barnebarnet til Anne Goli,<br />
og hadde nok høyrt soga av henne. Anne Goli kunne svært<br />
mykje gamalt segnmateriale, og Landstad brukte henne mykje
Change language