YIL 2016 SAYI 26

İLİM VE SANAT HAYATINDA KONAKLARIN ROLÜ / Dr. Şemsettin ŞEKER
İSTANBUL
KÜLTÜR ve SANAT
DERGİSİ
bu kütüphaneler ilme verilen kıymeti gösterir. Devrinin
önemli ilim adamlarından Hoca Hayret Efendi’nin “Bir
âdemin ilmine, yahud cehline, terekesinden çıkacak kitablar
şehadet eder” sözünü burada zikretmekte fayda
vardır. İbnülemin, bu sözün kitabın çokluğuna değil, ilmî
kıymetine dikkat çekmek için ifade olunduğunu belirtir.
Bu kütüphaneleri nefis ve nadir eserlerle tezyîn etmek
adettendir. Teclîd ve tezhip meraklısı olan rical, “musavver
kaplar, münakkaş yazma kitaplar, müzeyyen ve müzehheb
meşâhir-i hattâtîn yazılarıyla tahrir olunmuş Mushâf-ı
Şerîf ve elvâh-ı nefîseye sahiptirler. Konaklara hemen her
gün bir hattat devam eder. Kurʽân-ı Kerîm, Buhâri-i Şerîf,
Şifâ-i Şerîf gibi mühim eserlerden birkaç sayfa kendilerine
yazdırılarak hâneler bereketlendirilir. 1 Buralarda akdedilen
meclislerde bu gibi eserlerin “elvan ve dekâyıkına”
müteallik mübahaselerde bulunulur. İran’ın minyatürüne,
İstanbul’un şemsesine, Edirne’nin usulî kaplarına çok rağbet
edilir. İslâmî ilimler genellikle naklî bilimler olduğu
için, bilginin olduğu gibi korunması ve daha sonraki kuşaklara
bozulmadan aktarılması önemlidir. Bunun en sağlam
yolu da kitapların eski âlimlerin yazdığı şekliyle aynen
hıfz ve istinsah edilmesidir. Harf inkilâbına kadar hat
sanatı eski itibarını, ehemmiyetini kalemler, resmî yazışmalar
ve özellikle konak sahiplerinin himayesiyle devam
ettirmiştir. Ulemâ ve vüzerâ tarafından Mushâf-ı Şerîfler,
Şifâ-i Şerifler, hilyeler, muhtelif camilere, köşklere meşk
ettirilen âyet-i celîleler vasıtasıyla; diğer bir deyişle nadir
ve nefis eserlerin istinsah edilmesi bu sanatın devamı
için fevkalâde ehemmiyeti hâizdir. İslâm âleminde resme
rağbet edilmemesi hüsni hattın millî bir resim ittihaz edilmesini,
dolayısıyla millî sanatlarımızın en güzellerinden
biri addedilmesini beraberinde getirmiş, terakkisine pek
çok çalışılmıştır. Halkı teşvik etmek için Türk hükümdar
ve şehzâdelerinin, mülkî ve ilmî ricalin hüsni hatta rağbet
buyurmaları, okuryazar kesiminin pek çoğunun bir başka
meslek ihtiyar etmeyerek bu sanatı medâr-ı maişet addetmelerine
vesile olmuştur. 2 Diyebiliriz ki millî sanatların bu
şubelerinin muhafazasında ve sonraki nesillere intikâlinde
konak ve yalılar mühim bir fonksiyon icra etmişlerdir. Bu
manada her bir yalı ve konağın sanat evi hüviyetini hâiz
olduğunu söyleyebiliriz.
Konakların bir diğer hususiyeti de camiler, medrese ve
mektepler haricinde eğitim hayatının feyizli bir devresini
de ihtiva etmesidir. Geniş bir nüfusu da ihtiva eden konak
ve yalılarda verilen eğitim şahısların ilmî, fikrî, edebî şahsiyetlerinin
oluşması için fevkalâde önemli bir basamak
hüviyetindedir. Biraz imkânı olanlar çocuklarını mektep
yahut medreseye göndermeyip devrin ilim ve irfanıyla
iştihar eden zatlarından ders almalarını sağlamışlardır.
Lisan, edebiyat, mûsikî, hat, tezhip gibi konularda hususî
muallimlik yapan hocalar, 3 hâne sahibinin çocukları ile sâir
mensuplarına ilim ve hüner öğretip, sanat meşk ettirmişlerdir.
4 Özellikle Sultan Abdülmecid ve Sultan Abdülaziz
devirlerinde her büyük konak “dârü’l-fünûn-ı millîden” bir
şube hükmündedir. 5 Çocukluk ve mektep hatıraları okunduğu
vakit görülür ki bu senelerde yaşadıkları ve okudukları,
dimağlarına ve zihniyetlerine yön vermiş, müelliflerin
evvela yetişme tarzına, daha sonraları da eserlerine yansımıştır.
Özellikle 19. asırda konak ve köşklerdeki hususî
kütüphanelerde okunan eserler;
1. Geleneği temsil eden eserler
2. Yeni devre ruh veren müelliflerin eserleri
3. Batılı müelliflerin eserleri
olmak üzere üç farklı zihniyete mahsustur. Evlerde okunan,
diğer bir deyişle halk irfanının tesisinde rolü bulunan
eserler arasında “Muhammediye, Mesnevî, Mevlîd-i Şerîf,
Kısâs-ı Enbiyalar, Bostan ve Gülistan, Divanlar, Kerbelâ
mersiyeleri, Mızraklı İlmihâl, Âşık Garip, Hz. Ali Cenkleri,
Battalnâme, Bin Bir Gece Masalları, Yunus Emre ilahileri”
dikkati çeker. Asrın son çeyreğine kadar yaygın olarak
okunan bu eserlerin yerini önce Namık Kemâl, Ziya Paşa,
Ahmed Midhat ve Abdülhak Hamid gibi yeni bir edebiyat,
düşünce telâkkisiyle yazanlar almış, asrın sonlarına doğru
ise Batılı müelliflerin yazdıklarının yavaş yavaş evlerde yerini
almaya başladığını görürüz.
Kitap meraklıları ile onların oluşturdukları hususî kütüphanelerin
ilim ve edebiyat tarihimizde müstesna bir yeri
vardır. Hastalık derecesinde kitap düşkünü olan zatlar ve
hâneleri, eser kaleme alanların karşılaştıkları müşkilleri
çözmek için müracaat ettikleri yerler arasındadır. Zamanın
“ârif-i kâmil”i olan ve Cevdet Paşa’nın “millet-i İslâmiye
içinde yerine konmaz âdemlerden biri” şeklinde tavsîf
ettiği 6 Şeyhülislâm Arif Hikmet’in hânesinde 12 bin kitap
vardır. Bunlardan üç bin kadarını Medine’de inşa ettirdiği
kütüphaneye göndermiş, kalan kısmını da götürmek üzere
hazırlık yaparken vefatı vuku bulmuştur. Cevdet Paşa
Encümen-i Dâniş’te kendisine havâle olunan Tarih’inin yazımı
sırasında Efendi’nin dillere destan kütüphanesinden
pek ziyade istifade etmiştir. 7 Edebiyat, felsefe ve matematiğe
dair ilimlerde verdiği derslerle meşhur Kethüdâzâde
Arif Efendi’nin 8 her ilme mahsus kırk sandık dolusu nefis
yazma kitaplarının büyük kısmını vefatından sonra Şeyhülislâm
Ârif Hikmet Efendi satın alarak Medîne-i Münevvere’de
tesis ettiği kütüphanesine göndermiştir.
Bu devirde kütüphanesiyle meşhur ricalden biri de Yusuf
Kamil Paşa’dır. “Dârü’l-Hikme” olarak nitelendirilen Vezneciler’deki
konağında devrin ricali tefsîr-i şerîf okurlar. Bu
mecliste Mustafa Fâzıl Paşa okuyucu, Cevdet ve Şîrvânîzâde
Rüşdü Paşalar gibi ulemâ kökenli vezirler mukarrir, Âlî
ve Fuad Paşalar ile bir kısım zevât dinleyici sıfatıyla bulunmuşlardır.
Konağın sahibi ise bu mecliste mümeyyizlik
vazîfesini îfâ eylemiştir. 9 Buraya devam edenler tarafından
Paşa’ya takdim edilen kasîdeler birkaç cildi dolduracak
67