Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
İSTANBUL<br />
KÜLTÜR ve SANAT<br />
DERGİSİ<br />
İLİM VE SANAT HAYATINDA KONAKLARIN ROLÜ / Dr. Şemsettin ŞEKER<br />
Hoca ve talebesi eski usul ders takrir ediyorlar.<br />
değerlerinin konuşulduğu ve yaşatıldığı; ilim, siyaset ve<br />
sanat muhitlerinden seçkin simaların her hafta uzun geceler<br />
etrafında buluştuğu bir yerdir. 19 Bugün büyük bir<br />
kısmı İÜ Nadir Eserler Kütüphanesi’nde bulunan bu kütüphanenin<br />
en belirgin hususiyeti Türk kültür ve edebiyatının<br />
hemen bütün merhaleleri hakkında, özellikle de<br />
Türk şiirinin değişik devirleri açısından, zengin bir kaynak<br />
teşkil eden nadir ve nefis eserleri ihtiva etmesidir. Yakın<br />
tarihimizin ihmal edilmiş, üzerinde çalışma yapılmamış<br />
mühim şahsiyetleriyle alakalı çalışmalar için asıl kaynak<br />
vazifesini görecek şiir, münşeat, cönk vs. mecmuaları,<br />
matbû eserlerinin müsveddeleri ile neşir sahasına çıkmamış<br />
eser ve husûsî evrâkları bu kütüphanenin kıymetini<br />
gösterecek evsaftadır. Bu kütüphane, bütünüyle “muhafaza”<br />
hissinin harekete geçirdiği, “memleketin ilim ve<br />
marifet”ine katkıda bulunarak eslâfın ve ahlâfın hayır dualarına<br />
mazhar olma arzusunun ve eserlerinde sık sık dile<br />
getirdiği “Hayru’n-nâs men yenfa’u’n-nâs” [İnsanların en<br />
hayırlısı insanlara faydalı olandır] düsturunun harekete<br />
geçirdiği bitmek tükenmek bilmez bir azmin ve sabrın<br />
meyveleridir. 20<br />
Konaklar, ikbal ile idbar arasındaki yerlerdir. Vükelâ ve<br />
ulemanın kudemâsının hâneleri, bir diğer deyişle daireleri,<br />
devletin istikametini belirleyecek derecede etkili<br />
yerler arasındadır. Üst kademe memuriyetlere getirilenler,<br />
genellikle aynı daire mensuplarıdır. Ayrıca ricâl-i<br />
devletin husumetlerinden doğan politik dedikodular hep<br />
buralarda neş’et eder. Devlet erkânı arasında birtakım<br />
sürtüşmeleri, dargınlıkların esbabını yalı ve konaklar üzerinden<br />
rahatlıkla müşahede edebiliriz. Devletin kaderini<br />
ilgilendiren kararların bir kısmının konaklarda konuşulup<br />
alınması buraları tabiî bir siyasî mahfil hâline getirmiştir.<br />
Her konak zamanın sosyal ve siyasî hadiselerinden bir<br />
şekilde etkilenmiştir. Özellikle Halet Efendi yalısı ile Pertev,<br />
Akif, Hüsrev, Mustafa Reşid, Mütercim Rüşdü, Yusuf<br />
Kamil, Midhat ve Hüseyin Avni Paşaların konakları fikir ve<br />
sanatın yanında siyasî bir mahfil olarak da düşünülebilir.<br />
Buralar 1810-1877 arasında toplumu derinden etkileyen<br />
hadiselerin yaşandığı mekânlar olmaları hasebiyle önemli<br />
yerlerdir. Özellikle Mehmed Said Hâlet Efendi (1760-<br />
1823) şahsiyeti, ilmi, siyaseti, kıyâseti ve kendine mahsus<br />
hâlleriyle bir devri dolduran zatlardan biridir. XIX. asrın<br />
başlarında devlet idaresindeki etkisiyle, tarihimizin özellikle<br />
1811-1822 yılları, biraz da Hâlet Efendi’yle özdeşleştirilmiştir.<br />
Tarz-ı siyasetiyle sarayı, askeriyeyi, mülkiyeyi ve<br />
tasavvufî çevreleri neredeyse tek başına avucunun içine<br />
almıştır. Devrinin hemen hemen bütün kibarını, ulemâsını<br />
etrafına toplayan Hâlet Efendi’nin Beşiktaş’ta bulunan<br />
yalısı, Küplüce’deki sâhilhânesi, Süleymaniye ve Vezneciler’deki<br />
konakları; kibarın, ricalin, zurefânın toplanma<br />
yerleri arasındadır. Dairesinde bulunmak ikbâle ulaşma<br />
yollarından biridir. II. Mahmud devri ricalinden Kırım asıllı<br />
Mehmed Said Pertev Paşa’nın dairesi, Tanzimat sonrası<br />
ricalin kısm-ı azamını yetiştirmesi hasebiyle önemi<br />
hâizdir. Kabiliyetli, ehil kimseleri daima koruyup kollayan<br />
Pertev Paşa, Tanzîmat sonrasının mümtaz şahsiyetlerinin<br />
büyük bir kısmını himâye etmiştir. Bu zatlar arasında<br />
en çok dikkat çekeni Reşid Paşa’dır. Konağa devam<br />
eden şairler arasında Vakʽanüvis Esad Efendi, Şânizâde<br />
Atâullah Efendi, Âkif Paşa, Esad Muhlis Paşa, Şeyhülislâm<br />
Ârif Hikmet, Mehmed Arif Beyzâde Said, Şeyh Mehmed<br />
Emin Zâik Efendi, bir ara idamdan kurtardığı şair Lebib<br />
Efendi gibi devrin önemli kimseleri dikkat çeker. Pertev<br />
Paşa dairesinde yetişenler uzun süre umûr-ı devlete, ilim<br />
ve edebiyat âlemine hâkim olmuşlardır. II. Mahmud dönemiyle<br />
başlayıp Tanzîmat’la devam eden yeni uygulamaların<br />
Mülkiye ve İlmiye’deki yürütücüleri, yani Mustafa<br />
Reşid Paşa ile Şeyhülislâm Ârif Hikmet Beyefendi çevresi,<br />
Pertev Paşa’nın hususî dairesinde yetişen şahsiyetler olmaları<br />
itibariyle dikkat çekicidir.<br />
Konağında devlet adamı yetiştiren bir diğer devletlu da<br />
“adât-ı frengâne ve etvâr-ı lâubâliyânenin mürevvici hatta<br />
müessisi” olarak takdim edilen Hüsrev Paşa’dır. Hüsrev<br />
Paşa, kölelerini ve sair kimsesiz çocukları konağında eği-<br />
70
Change language