Частина 2 - Інститут проблем сучасного мистецтва

Lech StangretZarys ewolucji rysunku Tadeusza KantoraRównie istotnym, a może nawet ważniejszym dla rozwoju teatru Kantora, był«Powrót Odysa», gdzie w obrb sceny wtargnły strzpy realnego życia.Oba podziemne spektakle wielokrotnie były opisywane i analizowane przez historykówsztuki i teatru. Nie sposób przecenić ich wartości w badaniach nad twórczościartysty. Kantor sam czsto przywoływał je w swych wspomnieniach, esejach i tekstachteoretycznych.Malarstwo Kantora nie podlegało wówczas tak dramatycznym zwrotom. Wcześniejszeprace Kantora były raczej eksperymentalnymi próbami połczenia sensualizmukoloru z abstrakcjonizujc form. Rzeczywiście, tak w obrazach jak i rysunkowychszkicach artysta nie mógł wyzbyć si przedstawiania postaci ludzkiej, wymykajcej sizgeometryzowaniu. W przeciwieństwie do odważnych decyzji w świecie teatru —rysunek, pełnicy funkcj malarskiegoszkicu, nie poddawał si łatwo nowymwyborom. Równolegle z rysunkami malarskimipowstawały projekty dekoracji iilustracje do zapisków teatralnych. Podobniejak w przypadku studenckiegoszkicownika, rysunek służył czsto dotrafniejszego zanotowania spostrzeżeń.W ostatnich latach wojny — nagle —rysunek ukazujcy sceniczne zamysły12. Postac z wydrazeniem, Lotny statysta? — rysunek z artysty przybrał charakter rezerwowanyserii «Model otwarty», 1947. Akwarela, tusz, gwasz na dotd dla zagadnień malarskich.. Powodemprzemiany okazał si «Powrótpapierze. Własność: Muzeum Narodowe w PoznaniuOdysa».Mieczysław Porbski przechował projekt jednego z pierwszych pomysłów sceneriidramatu Wyspiańskiego (ryc. 8). W warstwie plastycznej kontynuuje on nurt «konstruktywistyczny»[10]. Wykonany wglem na papierze ukazuje ustawion na podłogowychdeskach, po prawej stronie, prost figur w kształcie stojcego prostokta.Ma ona imitować reje i omasztowanie okrtu. Po lewej stronie, na skraju przystajcegodo podłoża sceny pomostu, stoi antropomorficzna, kubizujca postać Femiosa z wielkrk unoszc trzyman w dłoni lir. Rysunek pełen patosu monumentalnych form nieodbiega stylowo od wcześniejszych szkiców.Zupełnie inny świat reprezentuje projekt do ostatniej wersji sztuki (ryc. 9).Centralne miejsce, ograniczonej dwoma ścianami sceny, zajła lufa wojennego działawsparta na jednym kole. Na osi «armaty» stoi przystawiona do centralnej ściany drabina.W głbi, przestrzeń rogu zajmuje podest z grup zalotników. Skromny wystrójwzbogaca tylko zainstalowany wysoko we framudze wejścia, z lewej strony, megafon(tzw. szczekaczka) i zwisajca nisko z prawej strony lampa. Rysunek wykreślony ekspre-• 498 •syjnymi, cienkimi, czarnymi liniami tuszu w oczywisty sposób nawizuje stylem dowykonywanych w Akademii szkiców portretowych. Zwrot został podyktowany wyboremnowej koncepcji spektaklu i nie miała wikszego znaczenia użyta, inna niżuprzednio technika. Zaanektowane z realnego, ciżkiego, okupacyjnego życia przedmiotydomagały si innej, nie geometryzujcej, identyfikacji. Dla zaakcentowania siłyich realnego oddziaływania, artysta signł po bardziej dynamiczne środki wyrazu.Malarska kreska, deformujca kształty perspektywa, retuszowany kontur oszczdniezaznaczonych postaci służ do zniszczenia iluzji naturalistycznego odtworzenia, wprowadzajcenergi i napicie. Kantor zbliża si w tym rysunku do charakterystycznej,gwałtownej atmosfery utworów z okresu Cricotu.Po opuszczeniu Krakowa przez Niemców, Kantor udał si ze swoimi teatralnymiszkicami do Andrzeja Pronaszki, którynatychmiast zaangażował go w StarymTeatrze.Oficjalny debiut scenograficznyTadeusza Kantora w zawodowym teatrzemiał miejsce 17 czerwca 1945 roku naMałej Scenie Starego Teatru. Był nim«Dzień jego powrotu» Z. Nałkowskiej wreżyserii J. R. Bujańskiego. I zaraz teżpojawiła si pierwsza rysa na monolitycznejdotd teatralnej twórczości.Rysunek zarejestrował powrót dogeometrycznych, lapidarnych konstrukcjirodem z teatru Andrzeja Pronaszki. Aleistotniejszym było odstpienie artysty,wobec żdań reżysera, od autonomiczniekreowanej wizji pomysłu. Powołaniem 13. Szkic z serii «Pejzaż z przestrzenia parasolowata»,Kantora nie była bowiem wska teatralna 1948. Tusz na papierze. Własność prywatnaspecjalizacja. Chciał przede wszystkimtworzyć teatr kontynuujcy ide wojennych spektakli. Z tego powodu, w sierpniu 1945roku, podjł prób autorskich inscenizacji: «Niegodnego i godnych» Józefa Czechowiczai pokazania szerokiej publiczności okupacyjnego «Powrotu Odysa» St.Wyspiańskiego.Dla analizy spuścizny rysunkowej Kantora dwa wyżej wymienione, powojennespektakle maj kluczowe znaczenie. Po nich rysunkowe prace wyraźnie dziel si nautwory należce do osobnych światów: malarstwa i teatru.Nie może budzić zdziwienia podjcie przez artyst pracy w teatrze zawodowym,gdyż pocztkowo w nim widział możliwość zrealizowania swych zamierzeń. Profe-• 499 •