Частина 2 - Інститут проблем сучасного мистецтва

Lech StangretZarys ewolucji rysunku Tadeusza KantoraDoktryna realizmu socjalistycznego stwarzała diametralnie inne relacje midzywładz a twórcami. Akceptacja, jedynie słusznej z ideologi partii, koncepcji rozwojusztuki sprowokowała głboki, wewntrzny podział środowiska plastycznego. Kantorbronił pluralizmu twórczości na konferencji, która odbyła si w pałacu Radziwiłłów wNieborowie w dniach 12 i 13 lutego 1949 roku. Wydawało mu si, że nawet przekonałobecnych tam przedstawicieli władzy. Wkrótce spotkały go dramatyczne rozczarowania.Kilka miesicy po konferencji w Nieborowie, na IV Walnym Zjeździe ZPAP, realizmsocjalistyczny został ogłoszony obowizujcym kierunkiem w plastyce polskiej, a27 lutego 1950 roku wrczono mu wypowiedzenie umowy o prac w Wyższej SzkoleSztuk Plastycznych w Krakowie. Boleśniejszym przeżyciem, od nakazowych decyzjiwładz, było dla artysty odrzucenie jego idei rozwoju malarstwa, kreacji nowego mitu.Lansowanie «nowoczesnej», socjalistycznejsztuki odbywało si poprzez eliminacjz życia artystycznego każdej twórczościnie mieszczcej si w ramach doktryny.Stosujc zasad «kija i marchewki»,ideolodzy partyjni wbijali głboki klin wśrodowiska kulturotwórcze, dzielc je idecydujc o treści i formie prac. W przeciwieństwiedo okresu okupacji władzaadministracyjna nie była zewntrznymwrogiem wszystkich artystów. Podziałynie przebiegały wyłcznie midzy grupamitwórców. Atmosfera donosicielstwa ikonformizmu nie sprzyjała organizowaniukonspiracyjnych ekspozycji.Swoje rysunki i obrazy metaforycznepokazał Kantor dopiero w 1955 roku, nawystawie «Dziewiciu» w Domu Plastyków,wraz z T. Brzozowskim, M. Jarem,19. Kompozycja, rysunek z cyklu «Od informelu do riguracji»,1963. Tusz, papier naklejony na karton. J. Maziarsk, K. Mikulskim, J. Nowosielskim,J. Skarżyńskim i J. Sternem,Własność: Muzeum Narodowe w Poznaniuktórzy nie brali udziału w socrealizmieRysunki metaforyczne nie były jedynymi szkicami, które wyszły spod rkiKantora w latach 1949–1955. Równolegle z utworami zaliczanymi do sfery malarstwapowstawała masa projektów scenografii i kostiumów. 1 IX 1950 roku Tadeusz Kantorzostał zatrudniony na etacie scenografa w Państwowych Teatrach Dramatycznych wKrakowie. W latach 1950–1955 był autorem kilkudziesiciu opraw scenograficznychdo spektakli granych w różnych polskich teatrach.• 508 •Działalność scenograficzna pozwoliła przetrwać Kantorowi okres socrealizmu,ale równocześnie zmusiła do wysiłku w zupełnie obcym mu kierunku działalnościscenicznej. Warto przyjrzeć si kilku wybranym projektom, które wspominał autor.Już pierwsza «etatowa» praca nad przedstawieniem Wczoraj i przedwczorajpozbawiła artyst złudzeń co do wikszej samodzielności twórczej. Artysta tak to skomentował:Daj mi idiotyczn soc-realistyczn sztuk Maliszewskiego «Wczoraj i przedwczoraj»— tp, z mas niepotrzebnych realiów. I Szletyński (dyr. Teatrów krakowskich od17 IX 1950) i Pronaszko wykazuj precyzyjn gorliwość, aby dopilnować «byłego formalist».Idiotyczne konferencje o bezsensownych detalach trwaj w nieskończoność [18].Podobnie wspominał Alkada z Zalamei: Szletyński wprowadza rygory urzdnicze,narady produkcyjne, konferencje, listy, upomnienia, naciski. Maszyna działa bardzodokładnie (sztuka przestała być jakimśproblemem). Powierzaj mi Calderona«Alkad z Zalamei». Krzemiński reżyserwzbrania si przed współprac ze mn.Głupie pertraktacje o ilość liści na drzewie,która wydaje si być niewystarczajca [19].Krytycy różnie oceniali scenograficznedokonania Kantora z lat 1950–1955. Sam artysta podsumowywał: Od1949–1955 nie wystawiam nigdzie, bardzointensywnie maluj. Równocześniedekoracje teatralne z konieczności realistyczne.Majc za sob rygor myślenia konstruktywistycznegoudaje mi si wykonać w 1963. Flamaster na papierze. Własność: Muzeum20. Kompozycja taszystowska, Rozbite taksówki, ok.tej wymaganej konwencji kilka dekoracji, w Narodowe w Warszawiektórych osigam form realn w sensiedobrego malarstwa realistycznego [Kleist: «Rozbity dzban», de la Becque: «Kruki», Calderon:«Alkad z Zalamei»].Pierwszymi plastycznymi zapowiedziami «odwilży» były moje dekoracjedo Hikmeta «Legenda o miłości» (ryc. 16) i Musseta «Nie igra si z miłości» [20].Jak wynika z wypowiedzi Kantora, ówczesnej działalności scenograficznej nieutożsamiał z lini rozwoju właściwej twórczości malarskiej i teatralnej. Ramy wyznaczoneprzez doktryn socrealizmu (a także przez uświcony tradycj porzdek instytucjonalnegoteatru, w którym scenografowi przysługiwała służebna rola wobecreżysera i aktorów) okazały si zbyt ciasne, by idee i myśli mogły zyskać pełny wymiar.Z drugiej strony uczciwość twórcy nie pozwalała mu przejść obok zamówień obojtnie,traktować je wyłcznie jako sposób zarobkowania. Jeżeli porównać aktywnośćdekoratorsk Kantora z rzemiosłem, to można by nazwać j rzemiosłem artystycznymw którym autor musi liczyć si z praktyczn funkcj przedmiotu. Zasig utylitaryzmu• 509 •