Descarga en formato PDF - Centro Ramón Piñeiro para a ...

Marcial Gondar Portasany. A hermenéutica cultural como ferramenta para a fraseoloxía. O caso dos “dicta” populares sobre o paseo e apaisaxesemántica. O mundo dos alcumes galegos pode servirnos como exemplo. Hai algúntempo atopei o alcume O xouba en Rianxo (A Coruña) e en Coles (Ourense). Noprimeiro caso dixéronme que lle chamaban así porque era unha persoa moi viva eescapulida; no segundo, exactamente todo o contrario, porque seica era medio coitado esen sangue no corpo. Ben, pois se pensamos como son as xoubas en Rianxo (á beira domar) e como, sobre todo antes, chegaban a Ourense (zona do interior), enténdeseperfectamente o por que de significados tan contrapostos.Por sabido que esta chamada a ter en conta o contexto, non se refire só ao tempo, aolugar e ao para que da unidade fraseolóxica (UF) abarca tamén as cosmovisións daspersoas e das culturas que utilizan esas UFs. Un exemplo tirado da clínica psiquiátricapode valer para aclarar o sentido no que uso o termo cosmovisión. Un psiquiatra galegorelatoume a seguinte historia: cando, diagnosticando unha muller rural, comentoulleque os síntomas dos que se queixaba eran debidos á tremenda ansiedade que esta tiña,a resposta da paciente foi inmediata: —Ai, señor, non. Ansia é o único que me falta! Oque na etiquetaxe clínica significa angustia e desacougo, na cultura campesiña galegasupón todo o contrario: unha persoa ansiosa é aquela que ten gana de traballar, ébuscadora de vida... nunha palabra, ten ganas de vivir. Se descoñecemos esas dúasformas culturais de valorar o campo semántico da ansia, estamos condenados a malinterpretar o discurso dos “outros”.1.2. Gramática do símbolo e gramática do conceptoA segunda regra é percibir que boa parte da fraseoloxía está construída coa gramáticada metáfora e do símbolo; non coa da palabra e do concepto. Este novo estilo detraballar, máis que novo, profunda na regra anterior xa que tamén ten que ver coapragmática e refírese á forma de entender o que sexa unha metáfora. Tendemos pensar,quizais porque así figura nas preceptivas literarias, que a metáfora, coma o resto dasfiguras retóricas, pertence á mesma clase lóxica que as restantes formas que utilizamospara describir obxectos. Eu podo pensar que se digo alguén ten cara de bruxa todo omundo vai entender que se trata dunha persoa moi fea e polo tanto equivale a dicir “éunha persoa horrenda de cara”: é dicir, “bruxa” e “horrenda” virían a ser sinónimos e,polo tanto, dúas formas de dicir o mesmo. Pero a realidade é que isto non é sempre asínin o é en todas as culturas: en moitas culturas, ter cara de bruxa non só é sinal debeleza senón de prestixio, mellor dito, é sinal de beleza porque implica prestixio. Queredicir que estamos a traballar con dúas gramáticas distintas: a gramática da metáfora éunha gramática de símbolos, fronte á gramática de signos, que “describe” utilizando o“sentido recto” das palabras, é dicir, os “conceptos”. A clave, como se ve, está nistoúltimo: non hai unha única gramática senón dúas; e cada unha delas ten a súa sintaxe, asúa semántica e a súa pragmática propias.Sobre esta dobre gramática cómpre facer algunhas consideracións. A primeira é que agramática dos signos derívase ou, se se prefire, está construída sobre a gramática dossímbolos. Os conceptos non son máis que vellas metáforas petrificadas. Cando osfilósofos falan, poñamos por caso, de substancia pensan estar a falar dun concepto (istoé, de algo puramente lóxico e, polo tanto, totalmente afastado do pensamento mítico,máxico e, mesmo, poético) que, máis ou menos, significa o que está por debaixo, o que130Cadernos de Fraseoloxía Galega, 10, 2008, 129-161