Agnieszka Tułowiecka HERBARZE I QUASI-HERBARZE. WOKÓŁ ...

przyrodzeniu ziół i drzew rozmaitych… księgi dwoje Marcina z Urzędowa napisany wlatach 1543-57, wydany w 1595 roku. Z czasem został zastąpiony przez homonim -herbarz - księga z opisem herbów szlacheckich (czego przykładem jest rękopis StanisławaBaranowskiego z Rzeplina : Herbarz szlachty małopolskiej z 1635 roku, zachowany wbibliotece cesarskiej w Petersburgu), który wyparł znaczenie herbarza - zielnika i na stałeprzyjął się w XVIII wieku. 19Trzeba zaznaczyć jednak, że od samego początku istnienia tej formy piśmiennictwaaż do chwili obecnej, w tytułach dzieł zaliczanych do herbarzy funkcjonowały ifunkcjonują takie nazwy jak: klejnoty, stemmatum, herby, Korona polska. Inaczej jak tomiało miejsce w literaturze zachodniej, gdzie już w szesnastym wieku spotykamyArmorial, Wappenbuch.Sama nazwa „herbarza” wywodzi się od słowa „herb” przyjętego z językaczeskiego, gdzie pierwotne jego brzmienie „erb” lub „herb” miało dwa znaczenia:„dziedzictwo” lub „uzbrojenie”, do języka czeskiego natomiast zostało przejęte z językaniemieckiego, gdzie „erbe” oznaczało „dziedzictwo”. W języku polskim herb oznaczałgodło, oznakę szlachectwa odróżniającą jeden ród szlachecki od drugiego także ródszlachecki, arma, signum nobilitatis. 20W staropolszczyźnie wyraz „herb”, „herbik” oznaczał także „garb”, „grzbiet”,„grzbiecik” 21 .Inne tożsame z nim określenia to: arma (określające zbroję lub samą tarczę),signum, insygnium (określające przedmiot heraldyczny umieszczany na polu tarczy),proclamatio (zawołanie), clenodium (klejnot).Herb od samego początku związany był z kulturą rycerską, swoje powstanie wiążeze zmianami, jakie zaszły na polu walki w XII wieku, kiedy to wprowadzenie ciężkiejjazdy, hełmów osłaniających twarz utrudniało rozpoznawanie poszczególnych rycerzy.Umieszczenie znaków rozpoznawczych – godła na tarczy, hełmu z klejnotem a późnieji korony miało wyeliminować te trudności. Moment przyjmowania herbów w EuropieZachodniej datujemy między 1162 r. a 1190 r., 22 w Polsce pierwsze herby pojawiły sięw XIII wieku. 23 Do najstarszych herbów, jakie pojawiły się w Polsce należą herby: Topór,Rawa, Lis, Leszczyc. Zjawisko posługiwania się herbami najwcześniej wystąpiło na19 Ten okres zaadaptowania się nowego znaczenia herbarza odnotowuje A. Bańkowski: Etymologicznysłownik języka polskiego. T. 1. Warszawa 2000, s. 525.20 Słownik staropolski. Red. S. Urbańczyk. T. 2.Wrocław -Kraków-Warszawa 1956-1959, s.542.21 Z. Gloger: Encyklopedia staropolska. Warszawa 1972, s. 243.22 D. L. Galbreath, L. Jéquier: Lehrbuch der Heraldik. München 1978, s.18.23 Podaję za: S. Górzyński, J. Kochanowski: Herby szlachty polskiej. Warszawa 1990, s. 8.9