De Eiwittransitie - Eerste Kamer der Staten-Generaal

Factor 'ecologie'
“Vrijwel tot 1900 bleef (de samenstelling van de diverse maaltijden van de dag) in
eerste instantie afhankelijk van de producten die de directe omgeving voortbracht, en
niet alleen omdat die het goedkoopst waren. De hoge bederfelijkheidsgraad van de
meeste levensmiddelen evenals de gebrekkige transportmiddelen in vroeger tijd
stonden een massaal gebruik van producten uit den vreemde in de weg.” (Jobse-Van
Putten 1995)
De beperking tot lokale distributie van levensmiddelen betekende dat onze
eiwitbronnen bepaald werden door de lokale ecologisch-geologische situatie. Flora,
fauna, klimaat en het weer, de bodemgesteldheid (zand of klei of löss; de waterstand,
overstromingen) bepaalden welke gewassen gedijden. Met name het water speelde
een grote rol: wie iets wilde verbouwen of vee wilde houden, moest het water te lijf,
met sloten, dijken, en molens. Dit maakte dat de vroege bewoners van wat nu
Nederland is voor hun voeding sterk afhankelijk waren van veeteelt, en dus van
dierlijke eiwitten.
Voor een historische analyse van landbouwactiviteiten in De Nederlanden is het
zinvol een onderscheid te maken tussen de kustprovincies (de provincies aan de
Noordzee en de Waddenzee) en de landgewesten (de Vries 1979). De kustgebieden
hadden veen en kleigronden, en de productie was gericht op regionale handel, en dus
op de vraag in de steden. De landbouw werd gedomineerd door veeteelt, maar er
werd wel akkerbouw bedreven, net als diverse nevenwerkzaamheden. De bodem in de
landgewesten hadden vooral zand en rivierklei. De productie hier was juist gericht op
zelfvoorziening; handel werd pas laat van belang. De landbouw werd gedomineerd
door akkerbouw; belangrijke gewassen waren de broodgranen: rogge, boekweit, haver
en gerst. Pas na de landbouwcrisis in de 19de eeuw stapt men over op veeteelt.
Vroege landbouw
De eerste veehouders, die vanaf 4000 v.Chr. ons land permanent bewoonden, hielden
hun koeien waarschijnlijk voor het vlees. Pas in de ijzertijd (800 v.Chr.) zouden ze
over zijn gegaan op melkvee, toen ze de kaasbereiding leerden. Zo vestigden zich
omstreeks 1600 voor Christus boeren in een drooggevallen gebied bij Hoorn. Ze
lieten er hun koeien grazen en verbouwden graan op hoger gelegen gronden. Rondom
waren sloten gegraven om het erf droog te houden. Op den duur was het erf niet meer
droog te houden, en werden ze door het water verdreven (omstreeks 800 v. Chr.). We
bleven terpen bouwen: “Op de langwerpige, drooggemaakte landstroken, nu nog
kenmerkend voor het landschap, werd aanvankelijk akkerbouw bedreven. Maar het
gewonnen land zakte in (...) en werd drassiger, zodat het op den duur alleen nog als
grasland was te gebruiken.” (Vernooij 1994)
Voor 1500
Tot circa 1500 zijn De Nederlanden een “rurale economie met wijd verspreide
handelsbetrekkingen en – zeker wat betreft de kustprovincies – geplaatst in een voor
64