Catalogus Cultuurhistorische Inventarisatie Erfgoedkaart ...

Thema: 22 Ontginningen
Middeleeuwse agrarische ontginningscomplexen zijn niet altijd goed herkenbaar. Maar waar ze met
een zekere systematiek aangelegd zijn, kunnen ze gemakkelijk aangewezen worden. Via de naam,
cijnstarief of wellicht een stichtingsoorkonde kunnen ze min of meer gedateerd worden. Dit thema
overlapt ruimtelijk met tal van andere thema‟s, want het kijkt naar een ander aspect: systematische
middeleeuwse ontginningen. Dus van voor 1500, mag ook 1568 zijn.
In principe is alle cultuurland van ca 1500 in de Middeleeuwen ontgonnen, want er zijn bijna nergens
terreinen bewijsbaar sinds voorromeinse tijd in cultuur. Het steekt dus wél af tegen nadien ontgonnen
gronden, maar het zal moeilijk zijn de ontginningsgrens van ca 1500 (1568) betrouwbaar aan te
geven. Daarom beperken we ons tot de systematische min of meer grootschalige middeleeuwse
ontginningen. Daarbij moeten we dat “ontginnen” niet al te strikt nemen, de middeleeuwer sprak van
“oirbaar” maken, bruikbaar maken. De moderne boer zou zulk land waarschijnlijk nog voor een
wildernis houden!
De Moderne Tijd liet ook de landbouw niet ongemoeid. De motor was hier de in 1896 door pater G.
van den Elsen opgerichte Noordbrabantsche Christelijke Boerenbond. Doelstelling was aanvankelijk
de zedelijke verheffing, maar al spoedig werd verbetering van de materiële toestand het hoofddoel.
Dankzij de krachtig aangepakte ontginningen maakte de paarse heide plaats voor bossen en
moderne boerderijen. 92
De conclusie uit een historisch-geografische scriptie omtrent ontginningen in Cranendonck luidt dat
de toestand van 1830, die blijkbaar al lange tijd bestond, ook in de gehele negentiende eeuw dezelfde
blijft. Dat wil zeggen: er wordt vrijwel niet ontgonnen en geen terrein op de heide veroverd. Er vinden
slechts afrondingen aan de buitenkant van de cultuurgronden plaats, waarbij het opvalt dat de meeste
van die afrondingen bestaan uit het opvullen van kleine stukjes hei met bos. Tussen Maarheeze en
Weert (het Weerterbosch) breidt het bos zich zelfs fors uit. Dat is landschappelijk gezien dan ook
vrijwel de enige verandering: het areaal bouwland blijft opvallend gelijk. Er is duidelijk sprake van een
stabiele toestand.
Een goed voorbeeld hiervan is de situatie waarin de vennen verkeren, die zijn vrijwel onaangetast.
Vanaf het begin van de twintigste eeuw doet echter langzamerhand de "vooruitgang” zijn intrede. Het
eerste gebied dat ontgonnen wordt is tussen Budel/Maarheeze en Weert, dus het oosten van
Cranendonck. Op de kaart van 1914 blijkt de eerste aanzet in de vorm van wegen, verspreide bosjes
en perceelsafscheidingen in de hei. Het van oudsher collectief gebruik daarvan werd opzij geschoven.
Gezien de kaarten van begin jaren 1920 en 1930 kan men stellen dat het hek dan definitief van de
dam is (zie historisch kaartmateriaal bij de erfgoedkaarten). Hugten breidt zich uit en ten westen
verrijst een groot bos, zodat de Hugterheide flink ingekrompen wordt. Rondom Sterksel hebben forse
ontginningen plaatsgevonden, vooral ten noorden. Het betrokken gebied wordt nog opgedeeld in heel
onregelmatige blokken: van tamelijk kleine - vooral tussen Budel, Gastel en Soerendonk- tot heel
grote. Niet te vergelijken met de zeer kleinschalige toestand in het oude gebied. Een duidelijk geleide
grootschalige ontginning vindt plaats ten oosten van de spoorlijn Eindhoven-Weert boven Maarheeze,
een gebied dat nu nog “De Ontginning" genoemd wordt. De ontginning van het hei- en vennengebied
ten zuiden van Budel-Schoot krijgt voornamelijk gestalte onder invloed van de grote zinkfabriek die
zich hier sinds 1892 bevindt. Een uitzondering op dit alles vormt de toestand ten westen van
Cranendonck, waar men tegen het zeer vochtige Goor-gebied aan zit. Hier vindt slechts een enkele
beplanting met bos plaats.
Op de kaart van 1930 is te zien hoe de ontginning oprukt, waarbij de vennen gedoemd zijn te
verdwijnen (zie erfgoedkaarten, historische kaart 1930). Tot vrijwel op de gemeentegrens komt
bouwland, aan de andere kant daarvan verrijst door toedoen van Staatsbosbeheer en gedreven door
de werkverschaffing een enorm areaal aan naaldbos. Ditzelfde gebeurt ook tussen de spoorlijn
Eindhoven-Weert en Hugten, aansluitend op het Weerterbosch. In de jaren 30 lijkt het hele proces
voltooid. Zo blijkt dan na de Tweede Wereldoorlog alleen aan de uiterste grenzen van de gemeente
Maarheeze nog hei voor te komen. Ten oosten van Budel gaat het allemaal wat minder snel en zo
92 Kolman e.a., 1997, 18.
106