Catalogus Cultuurhistorische Inventarisatie Erfgoedkaart ...

de positie van de heren van Cranendonck te ondermijnen. In die visie is Soerendonk een tweede
afzonderlijke Brabantse schepenbank en heerlijkheid.
De heren van Cranendonck wisten ook het gezag over Maarheeze en Soerendonk van de hertog in
leen te krijgen. Langs andere route verkregen ze de heerlijkheid Budel, die ze in 1421 opdroegen aan
de hertog en van hem in leen terugontvingen. Van dan af bestaat er een Land van Cranendonck, met
daarbinnen twee heerlijkheden: Maarheeze met Soerendonk en Gastel; en Budel. Later werd dit land
betiteld als “baronie”.
In 1484 kwam Cranendonck aan de Van Egmonds, die onder meer graven van Buren waren. Een van
die afstammelingen, Anna van Buren, huwde Willem van Oranje. De baronie kwam na haar overlijden
derhalve aan de Oranjes (1558) die haar tot het einde van het Ancien Régime behielden.
Wanneer we het hier in thema 18 hebben over de heerlijkheid Cranendonck, wordt specifiek de oude
kern rond het kasteel bedoeld.
Heerlijkheid Budel: algemeen.
Budel was een 'villa', ofwel domein, die behoorde tot het koningsgoed van de Pippiniden, de
voorouders van de Karolingers. Van deze laatste familie kent iedereen de belangrijkste
vertegenwoordiger, Karel Grote. Hij was het die in 779 verklaarde dat zijn overgrootvader Pippijn II
het domein 'Budilio in Texandria' aan het klooster Chèvremont bij Luik had geschonken. In 947 werd
door Koning Otto l ook de kerk van Budel met tienden en toebehoren aan dit klooster geschonken. In
972 schonk hij alle bezittingen van Chèvremont aan het kapittel van O.L. Vrouw, ofwel Mariënstift, in
Aken. Als voogd over het voor Aken verafgelegen goed Budel stelde het Akense kapittel een lokale
heer aan, Engelbert van Horn. 76 In de 13 e eeuw heeft deze wereldlijke voogd de rechten van het stift
geüsurpeerd en in 1307 noemt hij zich al heer van Budel. In 1421 werd dit Budel het een Brabants
leen. De oudste heren van Budel hadden wellicht hun centrum nabij de kerk, waar in 1828 nog wat
grachtjes getekend worden.
In dit thema 18 zoeken we naar sporen van die oude heerlijkheid Budel, meer speciaal zelfs van dat
oude kapittelgoed en dus indirect van het oude koningsgoed.
18.1 Kasteel
Onder kasteel verstaan we niet alleen het (stenen) hoofdgebouw in een gracht, maar het hele
complex bestaande uit zo‟n hoofdgebouw (eventueel op een motte) en zijn gracht, een voorhof in een
gracht, de kasteelboerderij, eventueel poortgebouw, verdere wallen en grachten.
3.18.1.001 Kasteel van Cranendonck
Het kasteel Cranendonck wordt oorspronkelijk als 13 e eeuws omschreven en was destijds
onverbrekelijk verbonden met de heerlijkheid Cranendonck. Vermoedelijk heeft Engelbert van Horne
het in 1270 voor het eerste vermelde kasteel Cranendonck tussen Maarheeze en Soerendonk laten
bouwen, strategisch gelegen bij de enige zuidelijke doorgang tussen de sterk scheidende
peelmoerassen. De naam van het kasteel en de familie werd ontleend aan de omgeving en herinnert
aan de hier toen veel voorkomende kraanvogels. De kraanvogel is nog te vinden in het huidige
gemeentewapen van Maarheeze. Het fraaie kasteel was omgeven door een gracht die aansloot op
het riviertje de Kleine Aa. 77
Het is niet bekend of de ernstige plunderingen door Geldersen eind 15 e , begin 16 e eeuw het kasteel
hebben aangetast. Het rampjaar 1672 bracht Franse troepen in deze omgeving die het kasteel in hun
bezit namen en inrichtten als hoofdkwartier. Als represaille voor hun mislukte militaire optreden werd
het slot Cranendonck door dezelfde Franse soldaten bij hun terugtocht op 13 september 1673
verwoest. Wat overbleef was een ruïne, in 1847 nog bestaand, maar in latere jaren successievelijk
geslecht. Alleen sporen van de brede gracht er om heen zijn nog met moeite zichtbaar. 78
76 Biemans, 1988a, 59.
77 Biemans, 1988a, 61 – 62.
78 Winkelmolen, 1977.
81