Catalogus Cultuurhistorische Inventarisatie Erfgoedkaart ...

Budel
Naam
De plaatsnaam Budel komt het eerst voor in een oorkonde uit 779: in Budilio.
In de loop der tijd hebben tal van lieden zich over deze naam gebogen. De oud-Frankische of Latijnse
benamingen als Budilium (779) Bodilio (840) en Buedil (972) en later Buell, Buedel of Budel komen
achtereenvolgens voor in oude kronieken. De oudste kroniek van omstreeks 700 à 710 van Buedilio
(?) is verloren gegaan. Volgens Schutjes heeft die naam naar alle waarschijnlijkheid verwantschap
met het thans nog in het Duits voorkomende woord büh(e)l, dat verheven grond of heuveltje betekent.
Daarbij moet opgemerkt worden, dat plaatsnamen op -el, -Ie en -lo betekenen „begroeiing met hout‟.
Budel zou dus betekenen volgens bovenstaande verklaring: heuvel en hout. Volgens Dr. J. de Vries
zou Budel, oudtijds ook Budilium, afgeleid kunnen zijn van het Germaanse bódal, in 't Nederlands
boedel, wat oorspronkelijk huis en hof of grondbezit betekent. Opmerkelijk is wel, dat in een oorkonde
van 1197 in het staats- archief van Düsseldorf sprake is van "de Hof Buedel". Maar als men de
dialectische benaming raadpleegt is men geneigd, de verklaring van Schutjes voor de juiste te
houden. Volgens de moderne toponymisten Van Berkel en Samplonius wordt de naam echter wel
gelijkgesteld aan Middelnederlands boedel, „huis en hof, grondbezit‟. 10
Wapen
16 juli 1817: “Zijnde van lazuur, beladen met drie horens van goud, staande twee en een; het schild
van agteren vastgehouden door een arend van goud.”
Van schepenen van Budel is al sprake in 1263 en 1307. Een schependomszegel is bekend uit 1346.
Het vertoont een adelaar die op zijn borst een schild draagt met het wapen van de heren van
Cranendonck: drie horens, de mondstukken heraldisch links. Vanaf het einde van de zestiende eeuw
werd een tweede gelijksoortig zegelstempel gebruikt, waarop de horens in het schild echter
omgewend waren geplaatst. Vóór 1640 was alweer een nieuw stempel gesneden en tussen 1693 en
1716 wederom een ander. Tenslotte werd tussen 1728 en 1752 het vijfde en laatste stempel
vervaardigd. De burgemeester verzocht in 1815 aan de gouverneur der provincie om bevestiging van
het "van oudsher gebruikelijke wapen", te weten een "arend en drie horens in het midden". In 1838
was het diploma uit 1817 al niet meer bekend. De gemeente gebruikte immers een wapenschild met
de kleur rood. Dit bleef zo tot in 1955 aan de gemeente een kopie-wapendiploma uit 1817 werd
verstrekt.
Gebied
Het gebied van de voormalige gemeente Budel viel samen met dat van de voormalige heerlijkheid,
gelegen in het Kwartier van Peelland. In het noorden liep de grens door het natte dal van de Kleine
Aa. De oostgrens liep door een breed duinengebied en de zuidgrens door de erg natte Loozer Heide.
De westgrens liep door het dal van de Kattekuilbeek, een van de voedingsbeken van de Kleine Aa.
Budel had een lange smalle uitloper naar het noordwesten. In 1838 ging een smalle strook over van
Budel naar “Soerendonk, Gastel en Sterksel”.
In het zuiden zien we een hik in de gemeentegrens. Die is ontstaan door een gemeentegrenscorrectie
als gevolg van de grensvaststelling met België in 1843. Daarbij verloor Budel een klein hoekje aan
Bocholt. De driehoek in huidig Nederland tussen GP170 (zuidwesthoek Budel), GP162 (nabij
10 Van Berkel en Samplonius, 1995, 36.
27