Catalogus Cultuurhistorische Inventarisatie Erfgoedkaart ...

Thema: 17 Gehuchten
Dit deel van Brabant is vanouds een gehuchtenland, met gemiddeld een dozijn gehuchten en één
dorpskom per oorspronkelijke gemeente. Het begrip “gehucht” (buurtschap, herdgang) hoort specifiek
bij het oude hoofdzakelijk agrarische landschap. Ieder gehucht beschikte over een groter of kleiner
gebied met akkers, weiden, hooiland en in de Middeleeuwen een aandeel in de gemene gronden. Dit
kan het gehuchttoebehoren genoemd worden.
Gehuchten die vooral uit boerderijen bestonden vertoonden een vrij open structuur. Iedere boerderij
stond immers op een betrekkelijk groot erf (typische maat: 1 hectare) en daardoor konden ze niet
dicht opeen geschoven worden. Vaak is de onderlinge afstand nog veel groter en is de ligging bij
eigen grond blijkbaar een belangrijke factor geweest. Een straat verbindt in veel gevallen de
boerderijen. In andere gevallen stonden de boerderijen met hun "voordeur" op de rand van een
akkergebied (krans-akker-dorp) of op de rand van een stuk gemeenschappelijk gebruikten grond
(krans-aard-dorp). Bij deze twee laatste vormen vinden we de boerderijen alle aan dezelfde kant van
de straat, maar tevens waren ze verdeeld over meerdere gehuchten. In bijzondere topografische
omstandigheden kan op deze wijze een driehoekige ruimte tussen boerderijen ontstaan zijn. Dat zijn
geen "Frankische driehoeken", maar in de late Middeleeuwen of daarna gevormde pleinen, die qua
genese verwant zijn aan de wegenwaaiers aan de rand van het cultuurland. Waar er dichte
bebouwing optreedt, hebben we niet met boeren te maken. Het kan gaan om landarbeiders of
wevers, maar ook (vooral in de dorpskommen) om renteniers, winkeliers, notabelen etc.
Niet alle gehuchten dateren uit de hoge of late Middeleeuwen. Naarmate de ontginningen
voortgingen, ontstonden er ook nieuwe nederzettingen. Door het opschuiven van de heiderand
kwamen ooit op die rand gelegen gehuchten midden in het boerenland te liggen en kwam er ruimte
voor een nieuwe rij: "Heikant" is dan een typische benaming. Elders werd op vrij chaotische wijze een
stuk heide ingenomen en bebouwd: de heidekrakers. In het bestaande cultuurland ontstonden nieuwe
gehuchten door de splitsing van oude boerderijen, door het aankoeken bij een herberg of door het op
een strookje langs de weg huisvesten van landarbeiders.
Op de erfgoedkaart worden twee referentieperiodes gebruikt bij het thema gehuchten en dorpen,
namelijk de periode 1830 en 1900-1930. De situatie op basis van de kaart van 1832 wordt als
onderlegger gebruikt voor de verwachtingswaarde hoog – historische kern. Als eerste meetmoment
wordt 1832 (opname kadaster) aangehouden. De bewoonde erven van 1832 dienen als basis voor de
gehuchtidentificatie. De situatie van 1900-1930 is de tweede referentie waarbij de bewoning nader
wordt getypeerd. Bij ieder bewoond erf is aangegeven tot welk gehucht en tot welke gemeente het
behoorde. De in 1832 bewoonde erven kunnen archeologisch interessant zijn. Bovendien bestaat de
mogelijkheid dat, als het bedrijf tot in de twintigste eeuw voortgezet werd, op het erf naast puin ook
bodemverontreiniging wordt aangetroffen.
De gehuchten worden als volgt getypeerd:
groot dorp: meer dan 50 nederzettingseenheden (NZE), brede verzorgende functie, veel functies
meervoudig aanwezig.
klein dorp: meer dan 25 NZE, verzorgende functies enkelvoudig aanwezig
groot gehucht: meer dan 25 NZE, geen verzorgende functie buiten een enkele herberg
klein gehucht: 10-25 NZE
huizengroep: 3-9 NZE.
verspreide bewoning aan straat: Van belang is dat de "verspreide bewoning aan straat" in veel
gevallen de gedaante is waarin oude, niet erg uitgegroeide, agrarische gehuchten in de vroege
negentiende eeuw nog voortbestonden
compact aan straat: enkele verdichtingen in de verspreide bewoning, meestal aan een weg.
verspreid: soms erg eenzaam gelegen losse NZE, bijv. boswachter, veerhuis, paardenwisselstation.
Bij het typeren van gehuchten is het van belang op welk moment we de situatie beoordelen. Een
gebied met verspreide bewoning in 1832 kan tegen 1900 enkele gehuchten bevatten, een groep
boerderijen die in 1832 als “verspreid langs straat” (verder dan 100 meter uit elkaar dus) getypeerd
69