Catalogus Cultuurhistorische Inventarisatie Erfgoedkaart ...

Thema: 18 Heerlijkheden
Een typisch middeleeuws fenomeen zijn de heerlijkheden. In oorsprong zijn dat grote stukken grond
waarover de bezitter of heer een zekere rechtsmacht bezat. Veelal betrof die macht ook de mensen
die op die grond woonden of anderszins aan de heerlijkheid gebonden waren. Deze rechtsmacht
vertoonde gradaties: de hoge rechtsmacht liet toe misdadigers te bestraffen, eventueel met de
doodstraf. De lage rechtsmacht liet slechts toe boetes tot een zeker niveau op te leggen, terwijl het
recht van "erven en onterven" er op neer kwam dat de gronden die onder de heerlijkheid vielen alleen
ten overstaan van de heer of zijn vertegenwoordiger en zijn leen- of laathof konden worden verkocht
of verorven. Voor die heer was er in principe een woning op de heerlijkheid. Veelal werd die woning in
de loop van de tijd uitgebouwd tot een eenvoudig kasteeltje met op de voorhof een hoeve. Tot de
heerlijkheid hoorden vaak nog enkele hoeven die door de heer verpacht werden. Daarnaast was een
deel van de grond uitgegeven en werd daarvan jaarlijks een klein bedrag (typisch 6 Leuvense
penningen per bunder, ongeveer 2,5 eurocent per hectare) aan de heer betaald. Andere gronden
waren als leengoed uitgegeven. De leen- en cijnsgronden lagen deels aaneen tegen het eigen (deels
verpachte) deel van de gronden van de heerlijkheid, maar voor een ander deel lagen ze vaak erg
verspreid.
Samenvattend:
1. eigen goed:
- burcht of kasteel
- huis voor de heer, met wat grond (tuin, park)
- een of meer verpachte boerderijen
2. leengoed
3. cijnsgoed
4. allerhande rechten. Deze kunnen soms landschappelijk tot uiting komen.
De bezitter van zo'n heerlijkheid was in de regel zelf weer leenman van een andere heer. Dat kon de
hertog van Brabant of Gelre zijn of de abdis van Thorn, de bisschop van Luik etc.. Deze feodale
afhankelijkheid is belangrijk voor het begrijpen van de vorming van de nederzettingen.
In de Kempen is een heerlijkheid een gebied waarover een lokale heer enkele rechten uitoefent. Dat
kan heel beperkt zijn, het kan ook gaan om rechtsmacht tot en met het ter dood brengen van
veroordeelden. Heerlijkheden zijn een typisch middeleeuws fenomeen waaraan in 1795 formeel een
einde kwam. In het landschap herinnert er nog veel aan. De heerlijkheden zijn vanaf de zestiende
eeuw in toenemende mate ook een landgoed geworden. De landgoedaspecten van de heerlijkheden
worden hierna onder thema 19, Landgoederen behandeld. Daar komen de heerlijkheden dus ook
weer terug.
Heerlijkheid Cranendonck: algemeen
Een van de erfgenamen van de kinderloze Dirk van Altena (± 1242) was Engelbert van Horn, die
vermoedelijk het gebied in bezit kreeg waarin de dorpen Maarheeze, Soerendonk en Gastel lagen. Hij
werd als eerste naast Van Horn ook Van Cranendonck genoemd. Zijn nakomelingen noemden zich
enkel nog Van Cranendonck. Vermoedelijk heeft deze Engelbert dan ook het in 1270 voor het eerste
vermelde kasteel Cranendonck tussen Maarheeze en Soerendonk laten bouwen, strategisch gelegen
bij de enige zuidelijke doorgang tussen de sterk scheidende peelmoerassen. Het kasteel zal
aanvankelijk een allodium geweest zijn, zoals het naburige Heeze waar de familie Van Horn gegoed
was. Nog voor 1312 werd het kasteel Cranendonck echter een Brabants leengoed. In 1289 heette de
minderjarige Willem naast heer van Cranendonck ook heer van Maarheeze, dat toen dus blijkbaar
nog niet tot Cranendonck werd gerekend.
Uit het feit dat de heer van Cranendonck omstreeks 1312-1320 in het leenboek van de hertog wordt
vermeld, enerzijds als leenman van het 'huis bij Cranendonck' en anderzijds van 'de heerlijkheid
Maarheeze en toebehoren', maakt Van Asseldonk op dat de naam van de heerlijkheid toen nog niet
Cranendonck was, maar Maarheeze, de plaats waar de schepenbank werd gespannen. Ook acht hij
daardoor aannemelijk dat de Van Hornes, heren van Cranendonck in de dertiende eeuw, het kasteel
Cranendonck bezaten en dat de schepenbank in Maarheeze door de Brabantse hertog is gesticht om
80