Catalogus Cultuurhistorische Inventarisatie Erfgoedkaart ...

Thema: 16 Molens
Onder molens verstaan we graanverwerkende en andere industriemolens die als zodanig herkenbaar
waren. Op het platteland heeft een groot aantal molens gestaan. De oudste groep bestond uit de door
rivierwater aangedreven molens. Sommige zijn zo lang geleden gebouwd en zo vroeg al weer
verdwenen, dat er amper een duidelijk spoor van de vinden is: de "spookmolens". Mogelijk waren dat
kleine molens die de concurrentie met de latere, grotere, molens verloren. Soms is uit archiefstukken
alleen bekend dat er een molen was, maar is de exacte locatie niet bekend (hooguit alleen een
globale locatie).
In eerste instantie heeft men voor aandrijving van de noodzakelijke molens gebruik gemaakt van
waterkracht. Rond 1100 waren er in de Nederlanden al heel wat watermolens in bedrijf, rond 1300
nam de bouw van windmolens een vlucht. Aanvankelijk waren alle windmolens houten
standaardmolens. Er kwamen echter in de Middeleeuwen al torenmolens voor in de regio. Vanaf
1680 werden steeds meer molens met een stenen romp en draaibare kap gebouwd. De bouw van
zowel wind- als watermolens vereiste een relatief grote investering, die alleen door kapitaalkrachtige
personen of instanties was op te brengen. De eerste molens zijn dan ook gebouwd door de adel die
heerlijke rechten bezat en door grote kapittels en abdijen, zoals in Kempenland de abdij van Postel.
Omdat deze investeringen hun rente moesten opbrengen, wendden vele eigenaars, zoals Postel, zich
tot de hertog, om de plaatselijke boeren te verplichten om op de plaatselijke molen te laten malen. Dit
waren de zogenaamde dwang- of banmolens.
Tot 1800 kon men dus niet vrijelijk molens oprichten en waren de mensen gedwongen om van
bepaalde molens gebruik te maken, zelfs wanneer die erg onpraktisch gelegen waren. Na de
opheffing van de heerlijke rechten en de belastingreglementen van de Republiek verrezen rond 1800
daarom molens op beter gekozen plaatsen, terwijl veraf gelegen molens buiten gebruik raakten of
naar een betere plek verhuisden. In de tweede helft van de negentiende eeuw werd stoomkracht
ingevoerd in het maalderijbedrijf, maar pas in de twintigste eeuw werden er veel oude molens
opgeruimd. De meeste molens maalden graan tot meel. Sommige hadden een meer industriële taak:
schorsmalen voor de leerlooiers, olieslaan, het vollen van textiel, het grutten van boekweit, zelfs het
malen van snuif kwamen voor.
16.1 Windmolen
Door windkracht aangedreven graan- of industriemolen. Standerdmolen, later stenen molen; op het
vlakke, op een berg of in een berg (beltmolen), al dan niet met galerij.
3.16.1.001 Windkorenmolen Molenheide te Soerendonk
De windkorenmolen bestond uit een in hout vervaardigde standaardmolen die redelijk goed
onderhouden werd met twee paar stenen die niet gelijktijdig werken. De molen was tot 1888 gelegen
tussen de gemeente Soerendonk en Maarheeze, in de Molenheide. Is vanwege de bouw van de
molen in Maarheeze (?) verplaaatst naar de Zitterd, zie 3.16.1.005.
3.16.1.002 De oude standaardmolen in de Molenakker van Budel (Europalaan-Noord en de
Burgskensstraat)
Deze molen lag even buiten de kom aan de Gastelseweg, in de wijk "Oude Molen". Destijds stond de
molen in de Molenakker. Al in 1307 komt er al een Johannes molenaar voor. In 1341 vestigde Dirk,
heer van Cranendonck, een rente "op de molen van onsen dorpe van Buedel." Waarschijnlijk had de
heer van Cranendonck de molendwang van die molen. Ook hoorde bij die molen een molenhof. Een
schepenakte van 1743 maakt duidelijk dat het hier een windkorenmolen betreft. In 1805 werd door
het gemeentebestuur van Budel aan molenaar L. Pellemans gelast "om zich met het blote maalloon
te vergenoegen en niet te scheppen, als zijnde in strijd met de wetten des lands.” Was de gemeente
hier in het beheer van de molen getreden, of gold het alleen maar een gewone gemeenteverordening,
zoals er in de toekomst nog vele van het gemeentebestuur zouden uitgaan? Volgens eerder
60