Catalogus Cultuurhistorische Inventarisatie Erfgoedkaart ...

Thema: 13 Doorgaande wegen
De gemeenten worden vanouds doorsneden door landwegen verbonden met de rest van Brabant en
de wereld. Het beloop van die wegen is in de regel goed bekend, de ouderdom van de wegen van
voor 1800 is vaak onduidelijk. De doorgaande wegen verbinden dorpen onderling of met verder weg
gelegen steden en streken. Vervoer vond plaats langs landwegen waarvan de loop werd bepaald
door de zandruggen en beekdalen die ze volgden. Deze wegen waren in de zomer stoffig en mul en
in de winter nat en modderig. 30
Een kenmerk van de middeleeuwse wegen is dat ze zorgvuldig de hogere gronden volgen, enigszins
bochtig zijn en hier en daar overgaan in bundels van alternatieve wegen. Dit laatste maakt dat beter
van routes gesproken kan worden. Rivieren en beken werden aanvankelijk overgestoken bij een
voorde of doorwaadbare plaats. Juist in de doorgaande wegen zijn die het eerste door bruggen
vervangen. Zo'n voorde of brug werd vaak de focus van een tweezijdige wegenwaaier. Er zijn echter
ook eenzijdige wegenwaaiers: de punten waar alternatieve wegen afsplitsten en punten waar een
weg het cultuurland verliet en daar het keurslijf van akkers en heiningen kon afschudden. Dergelijke
eenzijdige wegenwaaiers markeren dus het punt tot waar de ontginningen strekten. Bij veren,
bruggen en kruisingen verrezen vaak ook herbergen. Nabij steden werden stukjes weg bestraat, maar
de vraag is of dat op de dorpen ook gebeurde.
Vanaf het midden van de zeventiende eeuw werden nieuwe met bomen beplante rechte en tonnerond
gelegde wegen (“dijken”) aangelegd ter vervanging van de beroerde middeleeuwse wegen. We zagen
al een voorbeeld in een deel van de oude weg Antwerpen – Roermond ten oosten van Budel. Het
zelfde idee werd vanaf 1810 op een hoger schaalniveau herhaald met de wegen die door Napoleons
genie en onder koning Willem I aangelegd werden. Deze "rijkswegen" waren echte interregionale
wegen, kaarsrecht, bestraat en beplant. De kosten moesten weer via tollen terug verdiend worden.
Opnieuw raakten er zandwegen buiten gebruik. De "provinciale wegen" die in de negentiende eeuw
tot stand kwamen waren daarentegen niets anders dan verbeterde interlokale wegen. Ze behielden
dus hun bochtig verloop, al werd er hier en daar een lastige bocht opgeruimd of een ontbrekend stuk
nieuw aangelegd. Tenslotte (hier vanaf 1873 in het zuiden en 1913 in het oosten) verschenen de
spoorlijnen op geheel nieuwe spoorbanen. Elders sloten daar vanaf ca 1880 trammetjes op aan die
meestal in de berm van bestaande wegen reden.
In Budel werden buiten de landbouw opvallend veel verschillende beroepen uitgeoefend. Bepaalde
primaire bronnen laten zien dat in Budel de meeste centraal verzorgende en stedelijke beroepen
vertegenwoordigd zijn, zodat het er op lijkt op dat Budel een verzorgende functie voor de regio had.
Het grote aantal verschillende ambachten, - waarbij enkele beroepen zoals timmerlieden, metselaars,
smeden en winkeliers zelfs zeer hoog vertegenwoordigd zijn -, het grote aantal winkeliers, het
voorkomen van enkele voor het platteland zeldzame beroepen in de sector maatschappelijke
diensten zouden er op kunnen wijzen dat Budel een soort verzorgingscentrum was. Een
verzorgingscentrum is een economisch optimaal gelegen plaats waartoe mensen uit de directe
omtrek zich wenden voor hun behoeftenvoorziening. 31
De veronderstelling dat Budel een verzorgingscentrum was, is curieus omdat de ligging van Budel
niet zo optimaal was. Door de aanleg van de straatweg van 's-Hertogenbosch naar Luik rond 1800
had Budel haar ligging aan de handelsroute naar België verloren. Deze straatweg liep namelijk langs
de volgende route: 's-Hertogenbosch, Boxtel, Best, Eindhoven, Borkel, Lommel, Tongeren, Luik. In de
tweede helft van de negentiende eeuw verliep het handelsverkeer naar België grotendeels volgens
deze route. In feite lag Budel vrij geïsoleerd, wat men spottende heeft genoemd "de appendix van de
Brabantse zuidoosthoek". In het midden van de negentiende eeuw kwam er verbetering in de
infrastructuur door de aanleg van de weg Eindhoven - Maarheeze - Weert, en de aanleg van de
spoorlijn Antwerpen - München Gladbach. De enige verklaring van Budel als verzorgingscentrum is
dan ook dat mensen uit de omliggende dorpen Gastel, Soerendonk, Maarheeze en misschien
Hamont in Budel hun inkopen deden. Deze dorpen waren immers even geïsoleerd gelegen als Budel.
30 Kolman e.a., 1997, 45.
31 Lammers, 1983.
35