Catalogus Cultuurhistorische Inventarisatie Erfgoedkaart ...

Sagen en legenden zijn er in het verleden veel geboren. De tijd leende er zich ook voor. 's Nachts
was het erg donker. Er was nog geen straatverlichting en bovendien stonden er in het buitengebied
weinig huizen en kwamen er grote vlaktes voor. De wetenschap was nog niet zo ver dat deze een
aantal natuurverschijnselen kon verklaren.
Voor Cranendonck werden in de Volksverhalendatabank van het Meertensinstituut de volgende
lokaliseerbare verhalen aangetroffen:
3.27.14.001 Aardmannekes in Maarheeze (heidevelden tussen Maarheeze en Leende)
In de heidevelden tussen Maarheeze en Leende woonden vroeger aardmannekes. In de zandheuvels
hadden zij gangen en holen gegraven, waarin zij overdag sliepen. Maar zodra de duisternis viel,
kwamen zij tevoorschijn en begaven zich naar de dorpen in de omtrek. Ook in Maarheeze zijn ze toen
gesignaleerd. Door de schouw klauterden de kereltjes de huizen binnen en gingen aan het werk. Zij
deden de afwas, schrobden de vloer, bakten brood, dorsten het graan of deden ander boerenwerk.
Maar tegen de ochtend als de zon opkwam, verdwenen zij weer even geheimzinnig door het
stookgat. Het spreekt vanzelf dat de mensen van Maarheeze, maar wat blij waren met het nachtelijke
bezoek van dit nijver volkje. Als tegenprestatie zette men dan voor de aardmannekes vaak een grote
kom pap klaar, waar veel suiker was doorgeroerd want van zoetigheid hielden deze kereltjes wel.
Tenminste, de kom was de volgen morgen leeg en keurig uitgewassen. Er was echter één ding
waaraan dit kleine volk een grondige hekel had, en dat was aan pottenkijkers. Zij werkten dan ook
altijd 's nachts en spraken dan weinig met elkaar. Nu was er een boer uit de buurt, die niet zo heel erg
in het bestaan van deze mannekes en hun onbaatzuchtig nachtwerk geloofde. Hij nam zich voor om
die avond, als zijn vrouw de kom met pap had klaargezet, stiekem wat stukjes van een leren klompen
riem hier door te roeren. Als de mannekes dan deze pap opaten, zouden zij waarschijnlijk een enkele
opmerking hierover maken, waardoor hij zich van hun bestaan zou kunnen overtuigen. Die nacht
stelde de boer zich verdekt op achter een deur. Voortdurend hoorde hij de geluiden van allerlei
werkzaamheden uit alle delen van het huis. Maar hoe hij ook door het sleutelgat loerde, met geen
mogelijkheid kon hij de mannekes onderscheiden in het donker. Toén hoorde hij hoe ze aan de pap
begonnen en een piepstem zei: 'Het is taaie fikkefak', waarop een andere stem antwoordde: 'Ze
smaakt evengoed, maar als die vent achter de deur niet maakt dat hij weg komt, blaas ik hem een
oog uit'. De boer verschrok zich zodanig, dat hij hals over kop bij zijn vrouw in bed dook en nooit meer
aan het bestaan van de aardmannekes getwijfeld heeft.
In dit geval wordt dus verhaald over aardmannetjes. In het volksgeloof wordt niet altijd duidelijk
onderscheid gemaakt tussen aardmannetjes, dwergen, alven of kabouters en worden deze
aardgeesten vaak door elkaar gebruikt. Bij onze zuiderburen noemt men ze alvermannekes. De
aardmannetjes zijn geesten van kleine gestalten, die geacht worden onder de grond, meestal onder
kleine heuvels, te wonen. Op tekeningen e.d. worden ze voorgesteld als kleine gestalten met een
relatief dik soms kaal hoofd met een oud uitziend gezicht met baard. Ze gaan gekleed in een grijze of
blauwe kiel met op hun hoofd een rode puntmuts. Overdag zitten ze onder de grond. In het donker
komen ze tevoorschijn maar zijn meestal onzichtbaar. Hun aanwezigheid verraden ze door het stoken
van vuurtjes, roken, eten of door bijvoorbeeld het geluid van hun stemmen of smidswerk. Zij worden
geacht te houden van muziek en dans. Ze zijn dienstbaar voor de mensen en dankbaar als ze
daarvoor bijvoorbeeld met het klaarzetten van pap, beloond worden. 181
3.27.14.002 Hoe de kapelaan met gebedenboek het dwaallicht uit Budel joeg
Aan het begin van de vorige eeuw werd de Budelse bevolking herhaaldelijk opgeschrikt door allerlei
vreemde voorvallen. Het gebeurde met het dwaallichtje is een van die voorvallen, waardoor de
mensen enerzijds schrik hadden en waarnaar ze anderzijds zo nieuwsgierig waren, dat ze met bosjes
tegelijk dit fenomeen gingen bekijken. Het dwaallichtje was een mysterieus licht dat rond zweefde
over heide en weiden op de Schaardijk in Budel. De ene avond verscheen het wel, de andere avond
weer niet. Het licht, dat een wijde uitstraling had, ging rond alsof het door een onzichtbaar iemand
gedragen werd, laag over de grond. Niemand wist wat het was, niemand durfde er ook achteraan te
gaan. Een moedig echtpaar, dat niet in het licht geloofde, plaatste op een avond een kaars in een
181 H. Jaspers, „Aardmannekes in Maarheeze: Sagen, legenden enandere vèrhalen uit ons heem gebied (V)‟, in: Aa-kroniek
14 (1987) p. 27-32
182