mazowsze

preaeäiis per grossos qindecim de quolibet manso soluentium78. Należałoby domniemywać,
że w tym wypadku owe predia rejestrów poborowych tyczą, się nie folwarków lecz dworków
szlacheckich, na co swego czasu zwrócił uwagę Pawiński, dopatrując się pewnych analogii
z wzmiankowanymi przez J. Długosza dworkami, które (w Liber Beneficiorum) noszą nazwę
predia m ilitaria79.
Znamienne jednak i dla omawianej tu sprawy nie bez znaczenia jest to, że Pawiński miał
widocznie duże wątpliwości, czy szlachta cząstkowa miała folwarki, do uprawy których potrzebni
byli kmiecie, a tych przecież nie miała szlachta zagrodowa, skoro mówiąc o prediach
we wsiach zamieszkałych przez szlachtę o mieszanym składzie społecznym (folwarczna i cząstkowa)
i ich zagrodach podał: „Nie są to wszakże zagrody szlachty cząstkowej, bo szlachta
cząstkowa, jak wiadomo, nie miewała kmieci pod sobą {nobilespauperes cmetonibus carentes)’’80.
Należałoby wobec tego w tej kategorii własnościowej wyróżnić jeszcze jedną, trzecią grupę,
obejmującą szlachtę cząstkową. Wtedy, w grupie pierwszej ostała by się, zgodnie ze stosowanym
dla niej określeniem, tylko szlachta folwarczna, nie zmieszana z wielu nieposiadającymi
folwarków cząstkowcami. W każdym razie ci spauperyzowani cząstkowcy powinni
się raczej znaleźć w grupie zagrodowców(od których często różnili się tylko sposobem opodatkowania),
a nie w grupie szlachty folwarcznej.
Dodajmy tu jeszcze, że na Mazowszu proces wchłaniania mniejszej własności szlacheckiej
przez większą, tudzież dalszego rozdrobnienia własności szlachty cząstkowej i zagrodowej,
odbywał się ustawicznie, przy czym wśród tych ostatnich dwóch grup przejście z jednej
grupy do drugiej, zwłaszcza we wsiach mieszanych (spotykamy bowiem na Mazowszu także
wsie zasiedlone wspólnie przez szlachtę cząstkową i zagrodową) choćby drogą koligacji,
było zjawiskiem naturalnym.
W tych warunkach propozycje wysuwane w czasie rozpoczęcia prac nad mapą Mazowsza
w drugiej połowie XVI w., by na tej mapie wyróżnić wsie należące do szlachty zagrodowej81,
choć byłoby to niewątpliwie pożyteczne, nie mogły być zrealizowane82.
Szersze omówienie trudności w przedstawieniu na MM dóbr ziemskich z rozbiciem choćby
tylko na dwie tradycyjnie wyróżniane w literaturze grupy: szlachtę folwarczną i zagrodową,
wykracza poza ramy tego komentarza. Nie podajemy też na tym miejscu rozmieszczenia
własności szlacheckiej i szczegółowej charakterystyki, zwłaszcza najzamożniejszych grup
majątkowych, odsyłając zainteresowanych do tych opracowań, w których sprawy te dla
całego Mazowsza, bądź poszczególnych jego części, zostały przedstawione syntetycznie lub
analitycznie83. Należy jednak do tych partii powołanych opracowań, które tyczą się, co prawda
nielicznej, grupy „feudałów” mazowieckich, wnieść kilka dość istotnych uzupełnień.
Otóż jest faktem wielokrotnie podnoszonym w literaturze, że Mazowsze nie miało wielowioskowych
latyfundystów, zaś ci, do których należało kilkanaście całych wsi, bądź więcej
niż 100 łanów uprawnych w różnych wsiach, należeli do wyjątków. Atoli dzięki faworyzowaniu
Mazurów przez Zygmunta III, za udzielenie mu poparcia finansowego w czasie elekcji
1587 r.84, w drugiej połowie XVI w., kiedy ośrodek życia politycznego (kolejne sejmy) przenosił
się do Warszawy, a pod koniec tegoż stulecia i sama stolica państwa została tam prze­
78 Tamże, s. 11.
79 P, Małopolska, s. 27.
80 Tamże, s. 27.
81 T. Ładogórski, Uwagi o nowej koncepcji Atlasu Historycznego Polski, „Kw. Hist"., R. X X IV , 1967,
nr. 1, s. 90.
82 W. Pałucki, Atlas Historyczny ziem polskich drugiej połowy X V I wieku, „Kw. H ist.” R. L X X IV ,
1967, nr 1, s. 102.
88 P. Mazowsze, s. 61-70; Wł. Smoleński, Szkice z dziejów szlachty mazowieckiej, Kraków 1908; tenże,
Mazowiecka szlachta w poddaństwie proboszczów płockich [w:] Pism a historyczne, Kraków 1901; W P, s. 58-79;
A. Żaboklicka, Zmiany w strukturze drobnej własności szlacheckiej na przykładzie ziem i liwskiej, „Przegl.
H ist.”, t . X L IX , 1958, z. 2, s. 250-260; I. Gieysztorowa, Od Jagiellonów do Sobieskiego [w:] Cztery wieki
Mazowsza, pod red. St. Herbsta, Warszawa 1968, s. 26-29.
84 5. IX . 1587 szlachta mazowiecka na generalnym zjeździe pod Tarczynem samorzutnie uchwaliła
po złotemu z włóki i czopowe na poparcie elekcji Zygmunta W azy, J. Gierowski, Sejmik generalny Księstwa
Mazowieckiego, Wrocław 1948, z. 105.
101
http://rcin.org.pl