mazowsze

II. ŹRÓDŁA KARTOGRAFICZNE
IIenryk Rutkowski
Źródła kartograficzne, które posłużyły do opracowania mapy Mazowsza w drugiej połowie
X V I wieku, poprzednio były już w większości wykorzystywane do mapy województwa
płockiego, a częściowo także do mapy województwa lubelskiego1. Podstawowymi źródłami
są szczegółowe mapy z końca X V II I i pierwszej połowy X IX w., które — ogólnie biorąc —
przedstawiają każdy rejon w trzech przekrojach chronologicznych, dwóch bliskich sobie
i trzecim nieco odleglejszym. Natomiast mapy z X V I w. w żadnej mierze nie stanowią
podstawy naszego opracowania. Mogą one tutaj budzić inne zainteresowanie — jako swoiste
odbicie ówczesnej wiedzy o tych elementach geograficznych, które przedstawiano kartograficznie.
W szczególności może być interesujące, które miejscowości Mazowsza jako ważniejsze
zostały umieszczone na mapach (oczywiście należy się liczyć z błędami lokalizacji i nazw).
Mapa Polski Wacława Grodeckiego z około 1562 r. (w skali około 1 :1 680 000, przeróbka
bardziej szczegółowej mapy Bernarda Wapowskiego z 1526 r.) przedstawia 44 osady mazowieckie.
Z nich 34 to stolice województw, ziem i powiatów (brak 6), 9 inne miasta, a 1 —
dawny książęcy dwór myśliwski Szkwa w puszczy zwanej obecnie Kurpiowską. W tym obliczeniu
uwzględniamy znak bez nazwy na południe od Sochaczewa jako Mszczonów (zgodnie
z mapą Pograbki), pomijamy znak bez nazwy między Nowogrodem a Łomżą (u Pograbki
to druga Ostrołęka) ; gdyby przyjąć, że Bieleny oznaczone nad Wisłą powyżej ujścia Pilicy
miały być Białobrzegami, otrzymalibyśmy o jedno miasto więcej. Na mapie Andrzeja Pograbki
z 1570 r. (skala około 1 : 2 000 000) do 44 miejscowości oznaczonych na Mazowszu przez
Grodeckiego doszło 8 innych miast, w tym jedno powiatowe. Mapa Pograbki wyróżnia wielkością
liter Warszawę i Płock, ale pomija pod tym względem Rawę; podobnie na sąsiednich
terenach wśród miast wyróżnionych jest Radom i Piotrków, a nie ma Brześcia Kujawskiego.
Gródecki częściowo oznaczył granicę województwa mazowieckiego, której fragmenty rozdzielają
miejscowości zgodnie z rzeczywistością, ale inne fragmenty są rażąco błędne. Na
późniejszej edycji mapy tego autora z 1595 r., zmienionej z wykorzystaniem mapy Pograbki,
przebieg granicy jest uzupełniony i poprawiony, lecz także nie bezbłędny. Mapa Pograbki,
jako jedyna ze znanych nam map Polski z X V I w., oznacza kilka dróg, z których jedna przechodzi
przez część Mazowsza: z Krakowa przez Opoczno, Rawę, Jeżów na Kujawy2.
Chronologicznie pierwsze miejsce wśród podstawowych źródeł kartograficznych naszego
opracowania zajmują mapy województw Karola de Perthées z dwóch ostatnich dziesięcioleci
X V in w. Karty te są w skali 1 : 225 000 i mają prawie jednakowy tytuł: Mappa szczegulna
wojewodztwa.... Z trzech map dotyczących Mazowsza opublikowane zostały w miedziorycie
dwie: mapa województwa płockiego wraz z ziemią dobrzyńską, opracowana w 1784 r. (wyrytowana
w Paryżu przed 1806 r.) oraz mapa województwa rawskiego z 1792 r. (wydana
1 W P , s. 17-20; W L , s. 15-16.
2 Por. K . Buczek, Ślązacy w kartografii polskiej X V I wieku, Katow ice 1937, s. 11-21, 32-34; tenże,
Dzieje kartografii polskiej od X V do X V I I I wieku. Zarys analityczno-syntetyczny, W ro cław 1963, s. 23- 47;
tenże, The History of Polish Cartography from the 15th to the 18th Century, W ro cław 1966, s. 32-57, fig. 19,
22 i in. (drobne zmiany w stosunku do tekstu polskiego, reprodukcje m ap liczniejsze i w ydane czytelniej);
M. Koter, Terytorium, dzisiejszego województwa łódzkiego na mapach Polski z X V I i X V I I wieku, „Rocznik
Ł ó d zk i”, R. 5, 1962, s. 77-87; S. Herbst, Mazowsze w kartografii X V / X V I wieku [w :] Europa
Słowiańszczyzna
— Polska. Studia ku uczczenm prof. K . Tymienieckiego, Poznań 1970, s. 519- 521.
23
http://rcin.org.pl