mazowsze

V. DROGI
Henryk Rutkowski
Zanim przedstawimy metodę opracowania sieci komunikacyjnej na mapie Mazowsza,
chcemy podać kilka informacji ogólniejszych o dawnych drogach, ponieważ ujęcia tego tematu
w literaturze pozostawiają pewne niejasności.
W XVI w., tak jak wcześniej i w stuleciu następnym, istniały w Polsce drogi dwóch
kategorii: gościńce oraz inne drogi, które możemy nazywać lokalnymi. Przyjmujemy podział
występujący w źródłach, natomiast w literaturze historycznej spotykamy więcej kategorii
dróg, rozróżnianych zwłaszcza na podstawie znaczenia dla ruchu handlowegox.
D rogi lokalne łużyły komunikacji w obrębie każdej miejscowości, a dalej stanowiły
połączenie z młynem i sąsiednimi wsiami, z kościołem, z najbliższym miastem lub miasteczkiem.
Drogi te bywały ogólnie dostępne, ale też mogły być przez właściciela dóbr, przez które
przechodziły, zamykane dla obcych2. Ta istotna różnica między drogami lokalnymi a gościńcami
znajdowała wyraz już w samej terminologii, polskiej i łacińskiej3.
Na gościńcach, czyli na drogach publicznych, dostępnych dla wszystkich, odbywał
się ruch o szerszym zasięgu. Łączyły one między sobą ośrodki handlu i administracji, a więc
miasta będące miejscami targów i jarmarków, ośrodkami większych dóbr, stolicami województw,
ziem i powiatów, siedzibami biskupstw i archidiakonatów. Nad tym, aby gościńce
były dla wszystkich dostępne, a także nad bezpieczeństwem podróżujących, powinni byli
mieć pieczę starostowie; rabunek na drodze publicznej był zaliczony do tzw. czterech artykułów
grodzkich4.
Gościńce miały być podwójnej szerokości, żeby wozy mogły się wymijać. Konstytucja
sejmu lubelskiego z 1569 r. określiła szerokość gościńców na 10 łokci, tj. prawie 6 m 5. Jak
widać jednak z lustracji dróg województwa krakowskiego, którą na podstawie tej konstytucji
przeprowadzono w roku następnym, w wielu miejscach gościńce były węższe i jest wątpliwe,
aby odpowiednie polecenia lustratorów mogły spowodować zmianę tego stanu. Drogi
prowadzące przez grunty podmokłe wymagały moszczenia faszyną, pniami lub kamieniami,
albo nawet budowy grobli. Stanowiło to na ogół obowiązek właścicieli terenów, przez które
prowadziły gościńce, ale w praktyce bardzo wielu posesorów uchylało się od tego obciążenia,
wskutek czego drogi publiczne stawały się gdzieniegdzie nieprzejezdne. Niektóre odcinki
gościńców —także poza dobrami monarszymi —były utrzymywane przez celników królewskich
6.
1 Np. w 1565 r. spotykam y przeciwstawienie: gościniec — prosta droga. Lustracja województwa sandomierskiego
1564-1565, wyd. W. Ochmański, Wrocław 1963, s. 107. O podziałach dróg przyjmowanych
w polskiej literaturze historycznej zob. np. W. Szulist, Ważniejsze szlaki handlów o-komunikacyjne północno■
-zachodniego Pomorza Gdańskiego w X V I -X V I I I w., „Zapiski H ist.”, 35, 1970, z. 3/4, s. 102.
2 W eksceptach woj. mazowieckiego z 1576 r. znajduje się postanowienie, że według starego zwyczaju
każdy szlachcic powinien wszystkim dozwolić wolnego przejazdu przez swoją posiadłość „do kościoła, do
targu, do młyna, do przewozu, i gościniec pospolity, gdzieby potrzeba b yła”, Vol. Leg. II, s. 170. Por. S. Russocki,
Uwagi o polityce targowej książąt mazowieckich w X I V i X V w., „Przegl. H ist.”, 51, 1960, z. 2, s. 281.
3 Por. Słownik Staropolski, t. II, Wrocław 1956-5*1, s. 182-187, 470-471; M. S. B. Linde, Słownik
języka polskiego, Warszawa 1951, t. II, s. 104.
4 H istoria państwa i prawa Polski, red. J. Bardach, t. I, Warszawa 1964, s. 478, 513; t. II, Warszawa
1966, s. 151, 337.
8 Vol. Leg. II, s. 97-98.
6 Lustracja dróg województwa krakowskiego z roku 1570, wyd. B. Wyrozumska, wstęp oprać. K. Buczek,
Wrocław 1971, passim. W ziemi łom żyńskiej szlachta z 4 parafii była zobowiązana do naprawiania mostu
112
http://rcin.org.pl