mazowsze

wytyczona. Dawne znaki własnościowe na drzewach bartnych (gdyż terenem spornym był
obszar lasu) zostały zniszczone przez wyręb, bardzo intensywny w tym czasie, wiążący się
z produkcją i eksportem towarów leśnych z dóbr kapitulnych18. Spory graniczne na tym terenie,
szczególnie zacięte (z wypadkami zabójstwa kmieci kapituły przez szlachtę podlaską) doprowadziły
do kilkakrotnego rozgraniczenia dóbr w latach 1526-155119. Akta komisji granicznych
nie zawierały jednak poza nazwami dwóch rzek: Kołodziąży i Ugoszczy — innych elementów
topograficznych, których nazwy przetrwałyby do dzisiejszego dnia w terenie i mogłyby
umożliwić dokładną rekonstrukcję tej granicy20. W związku z tym zarys granicy na tym
odcinku oparto na XVIII-wiecznym przebiegu, utrwalonym na mapie Perthéesa z 1789-
-1791 r.21
Ustalenie przebiegu granic mazowieckich z pozostałymi ziemiami Korony nie nastręczyło
większych trudności. Krótki odcinek granicy z województwem lubelskim na styku
powiatu liwskiego i ziemi łukowskiej został w niniejszym opracowaniu potraktowany
odmiennie niż w W L , na skutek lokalizacji paru peryferyjnych osiedli mazowieckich: Dropie,
Domanie, Bębenek, poświadczonych nie publikowanym rejestrem poboru z 1578 r.
Bardziej hipotetyczny przebieg granic Mazowsza z ziemiami Korony uzyskaliśmy na terenach
leśnych, np. na styku z województwem sandomierskim. Granica ta była w X V w.
naruszana przez szlachtę powiatu radomskiego, która wyrębywała i przywłaszczała sobie
włóki w należącej do Mazowsza Puszczy Stromieckiej22.
Należy podkreślić, że mapa Mazowsza wprowadza pewne zmiany w granicy mazowiecko-kujawskiej,
w porównaniu z publikacją Z. Guldona23. Są one nieduże, na ogół mają
charakter linearny, wynikający z metody naszej pracy, a mianowicie oparcia fragmentów
linii granicznej na granicach administrycyjnych X V III-X X w. Odmiennie natomiast, niż
praca Z. Guldona, mapa Mazowsza zalicza do powiatu gostyńskiego dwie miejscowości pograniczne
: Piotrowo i Rębowo, a także część wsi Górki z par. Białotarsk, które autor ten zaliczył
niesłusznie do Kujaw24.
Powierzchnia Mazowsza zakreślona tak zrekonstrowaną granicą wynosiła w X V I w.
33.493 km2. Różnica pomiędzy naszymi obliczeniami a pomiarami A. Pawińskiego da się
wyjaśnić większą dokładnością dzisiejszych map, na których zostały przeprowadzone obliczenia25,
i uwzględnieniem bardziej różnorodnych źródeł w naszym opracowaniu, co pozwoliło
ustalić liczbę znanych nam XVI-wiecznych osiedli mazowieckich na 6679, czyli o około
600 miejscowości więcej ; część z nich leży na pograniczu Mazowsza i być może rozszerzyła
jego zasięg26.
Przechodząc do omówienia rekonstrukcji granic w obrębie Mazowsza, podajemy zestawienie
obszaru poszczególnych ziem i powiatów, wchodzących w skład trzech województw,
18 Ulanowski, A cta coll. Vars., nr 3, s. 35 i nr 59, s. 61, z lat 1521-1526.
19 Tamże, nr 3, s. 35 (R aźn y L ip k i 1517 r.}; i nr 104, s. 30, 123, s. 33, 124 s. 33 (K ołodziąż — Lipki
1526 r.), nr 46, s. 54; por. M K , nr 80, k. 47v; M R P S , V — 2, nr 5346.
20 P oza rzeką Kołodziąż wym ienianą przez akt komisarski z 1546 r. (Dogiel, s. 19-20) i rz. Ugoszczą,
wspom nianą w akcie rozgraniczenia dóbr Kołodziąż i L ip ki z 1551 r., wchodziły w grę następujące wyznaczniki
granic : łąki zwane „Roschewskie”, las zw. „Pan ów K ą th ”, stary dąb zw. „ T ru p ” oraz droga z W ęgro w a
do w si R aźny (M K 80 k. 45-47v).
21 Zob. s. 24.
22 EM; 1565, cz. I, s. 59, Zbąski z W ierzchowin w pow. radomskim.
23 Z. Guidon, jRozmieszczenie własności ziemskiej na Kujawach w I I poł. X V I w•> Toruń 1964.
24 Z. Guidon, op. cit., s. 25, 65 i mapa. W szystkie wyżej wymienione miejscowości płacą pobór
przez cały X V I w. w pow. gostyńskim, a więc na Mazowszu. Uzasadnienie Z. Guldona co do przydzielenia
w si Górki do pow. kowalskiego w ydaje się być tylko częściowo słuszne, ponieważ wieś ta opłacała poradlne
w końcu X V w. oraz łanowe w X V I w. z części łanów w województwie brzesko-kujawskim , z części zaś
n a Mazowszu {Lustracja poradlnego i rejestr łanów województw brzesko-kujawskiego i inowrocławskiego z roku
1489, w yd. J. Senkowski, „Teki A rch iw alne” V I I , 1961, s. 121; P . Mazowsze, s. 196, P . W ielkopolska, t. II,
s. 19). Cytowane przez autora źródło, odnoszące się do wsi Piotrów i Rem bów, poświadcza przynależność
tych wsi do diecezji włocławskiej, natomiast nie określa powiatu.
25 Paw iński przeprowadzał pom iary na M apie Kwaterm istrzostwa w skali 1 : 126 000, otrzym ując
w ynik 31 847,26 k m 2. P . Mazowsze, wstęp, s. 5; por. aneks I — schemat adm inistracyjny i powierzchnia
Mazowsza (s. 60-61).
26 Zob. s. 74-76.
39
http://rcin.org.pl