mazowsze

2. C H A R A K T E R I W IE L K O Ś Ć OSAD
Irena Gieysztorowa
Mapa Mazowsza w drugiej połowie X V I w. wyróżnia ośrodki administracji państwowej
i kościelnej. Do pierwszych należą stolice województw, ziem i powiatów, oznaczone gradacją
czcionki, do drugich ośrodki diecezji, archidiakonatów, dekanatów i parafii, wydobyte znakami
symbolicznymi.
Podstawę zasadniczego zróżnicowania osadnictwa na miasta i wsie, wyrażonego odpowiednio
wielkimi i małymi literami, stanowiło kryterium prawno-ustrojowe, równoznaczne
z uzyskaniem przywileju lokacyjnego miejskiego1 oraz późniejszym poświadczeniem jego
realizacji przez odmienne opodatkowanie (szos), czy chociażby wzmianki źródłowe, potwierdzające
miejski charakter osiedla w drugiej połowie X V I W.2 Wynikłe stąd uzupełnienia
w stosunku do. zestawionej przez A. Pawińskiego listy ówczesnych miast mazowieckich3
dotyczą ośrodków mniejszych, słabiej udokumentowanych, budzących czasem niejakie, wątpliwości
co do zakresu i ciągłości ich funkcji miejskich. Z wykazów szosu w/niepublikowanych
rejestrach poborowych uwzględniono wymienione w nich jako miasta Grodzisk4, Kiernozię5
i Pacynę6. Mimo braku wiadomości o płaceniu szosu w X V I w. uznano również za miasta
1 Postulat Z. Kulejewskiej, Ze studiów nad zagadnieniem lokacji miejskich w WielkopoUce w X V I -
- X V I I I w., „Przegl. Zach.”, t. III, 1953, s. 181, aby dla wyróżnienia ośrodka miejskiego przyjmować walor
gospodarczy, podczas gdy strona prawna w postaei przywileju lokacyjnego miałaby znaczenie wtórne,
wydaje się częściowo tylko słuszny; nie da się on również spełnić w obecnym stanie badań nad'targami
wiejskimi na Mazowszu X V I w. W ykaz miejskich lokacji mazowieckich do X V I w. włącznie podaje Pazyra,
s. 111 -124. Z wykazu tego wyeliminowano w pracach nad mapą Mazowsza błędnie odczytaną lokację Zajezierza
(z. gostyńska 1356 r.), uzupełniając go natomiast lokacją nieznanej daty z przed 1573 r. W odyni (por.
przypis 15), oraz uznając za wtórną lokację Kiernozi w X V I I I w. na zasadzie określeń jej jako miasto w 1523 r.
(M RPS, I V - 2, nr 13450) i w rejestrach poborowych z 1563 i 1567 r. (por. przypis 5). Zob. też R. Szczygieł,
Miasta polskie za ostatnich Jagiellonów -—przegląd badan, „Rocznik Lubelski” , t. X I, 1968, s. 123-253.
2 W brew bowiem dotychczasowej opinii, że sposób księgowania wpłat w rejestrach poborowych, wyodrębniających
wpływy z miast przesądza o miejskim lub wiejskim charakterze opodatkowanych osiedli, skłonni
jesteśmy uważać, że miasteczka nie opłacające szosu z racji ubóstwa czy innych powodów zamieszczano
w układzie parafialnym, jak świadczy zgromadzona poniżej dokumentacja.
8 P. Mazowsze, wstęp, s. 37-39.
4 W 1563 r. miasto to, należące wówczas do kasztelana czerskiego Piotra Okunia, nie opłaciło wprawdzie
szosu, tylko podatek z łanów, oraz — respectu aliorum oppidorum — od 8 rzemieślników, 4 gorzelni, 2 karczem,
przekupniów i komorników, (A G A D , A SK , I, ks. 48, k. 316). W rejestrach poborowych z następnych lat
wpłaty z Grodziska księgoWano w układzie parafialnym. W 1579 r. wnoszą je trzy działy, wśród nich Okuniowie
jako właściciele jednego z nich, płacąc z 4 1/2 łanów, 17 rzemieślników, 14 zagrodników i 7 komorników,
por. P. Mazowsze, s. 146. Przemawiałoby to za kontynuacją miejskich funkcji ośrodka, stanowiącego może
tylko część wsi, która staraniem Okuniów uzyskała w 1522 r. prawa miejskie! Źródła kościelne określają
Grodzisk jako wieś w 1630 r., jako miasto w 1672 r., por. Knapiński, Notaty, s. 148a, 150 i n.
6 Określona w 1563 r. jako miasto nie płaci szosu, tylko z osiadłości, ponieważ po spaleniu jej mieszkańcy
zostali zmuszeni przez właścicieli do robót (A G A D , ASK , I, ks. 22, k. 258). Podobne uzasadnienie
nie płacenia szosu powtarza się w 1567 r. (A G A D , ASK , I, ks. 48, k. 506). W rejestrze z 1579 r. płacą z Kiernozi,
wymienionej w układzie parafialnym, cztery działy, ani jeden z nich nie wykazuje rzemieślników,
dwa zaś tylko po kilku zagrodników. Obok Kiernozi występuje natomiast w tymże rejestrze Kiernozia
wieś, por. P. Mazowsze, s. 200. Wizytacja 1616 r. określa Kiernozię jako wieś, W 1672 r. jako miasto szlacheckie,
por. Knapiński, Notaty, s. 242. Prawa miejskie utraciła Kiernozia ostatecznie w 1869 r.
6 Podzielona między dwu właścicieli nie płaci w 1563 r. szosu z racji spalenia (A G A D , ASK , I, ks. 22,
k. 258). W 1567 r. opłaciła szos z obydwu działów w wysokości 2 fl oraz czopowa 26 fl (A G A D , A SK , I, ks.
48, k. 506). Opodatkowanie w 1579 r. poświadcza podział osiedla między czterech właścicieli i nie zawierael-emenfow-'
przemawiających za ciągłością funkcji miejskich, por. P. Mazowsze, s.” 197. Wizytacja 1616 r.
określa jednak Pacynę jako miasto, por. Knapiński, Notaty, s. 470.
77
http://rcin.org.pl