mazowsze

w oparciu o świadectwa innych źródeł ówczesnych Białą7, Budziszewice8, Iłów9, Kapinos
(Kampinos)10, Magnuszew11, Nowy Dwór12, Sendomierz10, Wiskitki Kościelne14i Wodynie15.
Nie zostały natomiast wyodrębnione na mapie jako miasta te spośród wsi, które mimo uprawnień
miejskich, przyznanych im dzięki zabiegom dbałych o pomnożenie swych dochodów
właścicieli, nie zdołały zrealizować, czy trwale rozwinąć, wynikających z nich funkcji, nie mając
zapewne dostatecznych po temu warunków gospodarczych. Wchodziłoby tutaj w rachubę
siedemnaście nieudanych lokacji miejskich różnej daty, z których dwanaście nie znalazło
w X V I w. poświadczenia źródłowego swej realizacji16, pięć zaś mimo ich potwierdzenia w 1539r.
(może na skutek nieznanej weryfikacji uprawnień targowych) w świetle późniejszej dokumentacji
nie doprowadziło również do wykształcenia się organizacji miejskiej17.
W ostatecznym podsumowaniu bilans osadniczy Mazowsza w drugiej połowie X V I w.
zamknięto liczbą 107 miast oraz 6572 wsi18. Ustalenie tych liczb nie obyło się bez wahań.
Jednoznaczne bowiem rozstrzygnięcie charakteru miejskiego lub wiejskiego niektórych osad
mazowieckich utrudnia niedostateczna podstawa źródłowa, ograniczona w wypadkach najmniejszych
miasteczek w posiadaniu szlachty do pojedynczych lub rzadkich wzmianek
w Metryce Koronnej, a przede wszystkim do rejestracji skarbowej, która — jak wynika z cytowanej
dokumentacji — nie może przesądzać sprawy. Jednak i obszerniejsze opisy lustracyjne
mniejszych ośrodków miejskich w posiadaniu królewskim wymagają wnikliwej lektury
wobec rozbieżności zawartych w nich informacji.
Przykładem niech posłużą Wiskitki Kościelne, poświadczone jako miasto już w 1349 r.
7 Miasteczko powiatowe w posiadaniu biskupów chełmskich, por. T. Wierzbowski, Uchansciana, t. V,
s.'147, 1557 r.; Święcicki, s. 104; Wizytacje arch. warsz. 1598-1603 oraz rejestr pogłównego 1662 r. Rejestry
poborowe wymieniają Białą na czele parafii, której stanowiła ośrodek, z 20 opodatkowanymi rzemieślnikami,
por. P. Mazowsze, s. 168; por. także A . Świeżawski, Biała Rawska w średniowieczu, „Rocznik
Łódzki” , t, X I V (X V II), 1970, s. 373 - 382.
8 N a podstawie L R X V II, s. 34, 1602 r. oraz rejestrów pogłównego z 1662 i 1674 r. W rejestrach poborowych
X V I w. wymieniane w układzie parafialnym, obok wsi o tej samej nazwie; brak wpłat od rzemiosła
czy zagrodników.
9 Lokowany w 1506 r. przez Radzanowskich i poświadczony w 1532 r. wspólnie z miastem Radzanowem
jako ośrodek sukiennictwa (M RPS, I V - 1, nr 6152). W rejestrze 1579 r. wymieniony w układzie parafialnym
z 19 zagrodnikami, 5 rzemieślnikami i 7 komornikami, por. P. Mazowsze, s. 201. Wizytacje 1616 i 1672 r.
określają Iłów jako miasto szlacheckie, por. Knapiński, Notaty, s. 173, 175. Prawa miejskie utracił ostatecznie
w 1869 r.
10 Lokowany w 1414 r. występuje w X V I w. na przemian jako wieś (1508, 1546 r.) lub miasto (1517,
1521, 1530, 1557, 1559 r.; M RPS, I V - 1, nr 357, 3966, 5498; I V - 2, nr 11164; V -2 , nr 8072, 8554). Oddany
tytułem zastawu Radziejowskim z początkiem X V I w., nie podlegał lustracjom aż do 1661 r., stanowiąc
już wówczas niewątpliwą wieś, por. L R X V II, s. 159. Kiedy utracił prawa miejskie, nie wiadomo, rejestr
poborowy 1579 r. wymienia Kampinos w układzie parafialnym z 20 zagrodnikami i 1 rzeźnikiem, por. P.
Mazowsze, s. 144. Wizytacja 1616 r. określa Kampinos jako wieś królewską, por. Knapiński, Notaty, s. 210,
213.
11 Wzmiankowany kilkakrotnie w rejestrach poborowych jako miasteczko (1540, 1541, 1564, 1573 r.),
ale również jako położona obok wieś tejże nazwy (1564, 1573 r.).
12 N a podstawie M RPS, I V -3, nr 21811, 1545 r.; M K, ks. 190, k. 360, 1648 r.
13 Lokowany w 1549 r. koło Mińska, brak wzmianek źródłowych, potwierdzających jego funkcjonowanie
jako miasta w drugiej połowie X V I w. Za realizacją przywileju lokacyjnego przemawiają jedynie czytelne
w dzisiejszym układzie przestrzennym Mińska dwa odrębne rynki; por. M. Benko, Sendomierz miasto nieznane,
„Miasto”, R. II, 1951, nr. 12.
14 N a podstawie L R X V I, s. 41, por. niżej.
15 Określone jako miasteczko w rejestrze poborowym z 1573 r., a w X V II w. wymieniane przemiennie
jako miasto lub wieś, por. W . Trzebiński, Działalność urbanistyczna magnatów i szlachty w Polsce w X V I I I w.,
Warszawa 1962, s. 15.
16 Są to: Borowe (Jastrzębie), Buraków, Grajewo, Kalabona (Zwoła), Kleczkowo, Kozłów, Oleksin,
Raszny (Raźny), Raszyn, Ślubów, Zambski i Zgierz (Zegrze); por. Miasta, t . I, s. 260, t. II. s. 459, 473,
476, 492, 507, 517, 525.
17 Dmoszyn (M RPS, I V - 1, 6658; I V - 3, 19938), Grabowo (M RPS, I V - 1, 6601), Miastków (M RPS,
I V - 1, 6429), Ostrołęka nad Pilicą (M RPS, I V - 1, 6366) i niezidentyfikowany Pstrążnik w ziemi łomżyńskiej
(M RPS, I V - 1, 6362). O problemie ciężarów nie do udźwignięcia przez nowo lokowane miasta zob. G. Labuda,
Miasta na prawie polskim [w :] Studia Historica, W 35-lecie pracy naukowej Henryka LawraÂaû&kiego, W a r­
szawa 1958, s. 193.
18 W edług obliczeń Pawińskiego 95 miast i 5990 wsi, por. P. Mazowsze, wstęp, s. 37-39 (Czerwińsk
wymieniony dwukrotnie) i niżej s. 84, 86.
78
http://rcin.org.pl