mazowsze

VI. PLANY MIAST
1. WARSZAWA
Wanda Szaniawska
Zrekonstruowany plan Warszawy obejmuje całą aglomerację miejską u schyłku XVI w.
Jej ośrodkiem były w tym czasie dwa miasta: Stara Warszawa, założona na przełomie X III/
/XIV w., oraz o sto lat młodsze Nowe Miasto warszawskie. Jurysdykcji obu miast podlegały
intensywnie zagospodarowane przedmieścia, rozwijające się wzdłuż głównych traktów i dróg
narolnych. Parcelacji przedmiejskiej uległa przede wszystkim część ról, stanowiących uposażenie
gruntowe obu miast, oraz część folwarku starostwa warszawskiego. Przedmieścia północne
i południowe, utworzone przy najważniejszym, starym trakcie, ciągnącym się z Czerska do Zakroczymia,
osi osadniczej obu miast, już około 1530 r. doszły do granic wsi podmiejskich : Kałęczyna
(Folwarki) i Solca od południa, Polkowa od północy. Natomiast od strony zachodniej zasięg
przedmieść był znacznie mniejszy. Pozostawała za nimi strefa ról —miejskich i folwarcznych
—nie objętych jeszcze procesem urbanizacyjnym. Na planie zaznaczono tylko fragment
ról. Ciągnęły się one dalej, aż do granic wsi Wielkiej Woli. Od wschodu granicę warszawskiego
zespołu miejskiego stanowiła Wisła. Stara Warszawa zyskała w użytkowanie łachy wiślane
z największą z nich Kępą Solecką (Kawczą, Holenderską, późniejszą Saską). Plan uwzględnia
również część osadnictwa prawobrzeżnego, gdzie od czasu budowy mostu stałego na Wiśle
(1568-1573) narastał proces urbanizacyjny.
Należy nadmienić, że w dotychczasowych studiach nad urbanistyką i zabudową Warszawy
nie zajmowano się odtworzeniem stanu zagospodarowania całego zespołu miejskiego
u schyłku XVI w. Istniejące opracowania dotyczą poszczególnych jednostek przestrzennych
tego zespołu, przede wszystkim Starej i Nowej Warszawy. Jednakże zróżnicowanie podstaw
źródłowych, ram chronologicznych i odmienność metod przedstawiania kartograficznego
nie pozwala na mechaniczne scalanie publikowanych rekonstrukcji, bez przeprowadzenia
uzupełniających badań.
Zrekonstruowany przez St. Żaryna plan Starej Warszawy z około 1600 r., oparty głównie
na wynikach badań architektonicznych, daje podział bloków budowlanych na parcele z zaznaczeniem
gotyckiej zabudowy murowanej1. Plan Nowego Miasta z XV w., opracowany
na podstawie planów i źródeł pisanych przez A. Berdecką, uwzględnia tylko układ ulic i bloków
bez podziałów własnościowych i zabudowy2. Przydatne informacje przy wykreślaniu
szczegółowego planu zawierają studia nad rozwojem zabudowy poszczególnych ulic i dzielnic.
Są to dzieje staromiejskiego zespołu budynków kapituły warszawskiej3, wschodniej strony
ulicy Bernardyńskiej (przedzamcza)4, a także próba rekonstrukcji rozwoju Krakowskiego
Przedmieścia w XIV-XVIII w.5 Natomiast studium D. Kosackiej nad rozplanowaniem i cha-
1 Rekonstrukcja planu Starego M iasta z ok. 1600 r. [w:] „Teka Konserwatorska ”, zeszyt 4, Tadeusz
Mischal i Stanisław Żaryn, Najstarsza kamienica warszawska. Warszawa 1956, rys. 23 na s. 19.
2 Plan Nowego M iasta w X V I w., próba rekonstrukcji. Opracowanie: Anna Berdecka [w:] Szkice Nowomiejskie.
Warszawa 1961, rys. 7, po s. 32.
3 A. Berdecka, Kanonie Warszawskie, „Kwart. Archit. i U rb.”, R. IX , 1964, z. 3, s. 217-232.
4 I. Gieysztorowa, Z dziejów przedzamcza warszawskiego, „Kw. HKM ”, R. X IX , 1971, nr 3, patrz plan
na s. 334, ryc. 6: Przypuszczalny układ parcel szlacheckich na przedzamczu w połowie X V I w. (Oprać. W.
Szaniawska).
5 W. Szaniawska, Zmiany w rozplanowaniu i zabudowie Krakowskiego Przedmieścia do 1733 r., „Biul.
Hist. Sztuki”, R. X X IX , 1967, nr 3, s. 285-316, ił. 6: Krakowskie Przedmieście u schyłku X V I w. Próba
rekonstrukcji układu przestrzennego i podziałów w łasnościowych (oprać, meryt. W. Szaniawska).
16 — Mazowsze w II połowie ., 121
http://rcin.org.pl