mazowsze

wyższa wydane uprzednio województwo lubelskie (10.684 km2). Mazowsze liczy bowiem
33.493 km2, co — rzecz jasna — wpłynęło na wydłużenie czasu poświęconego na opracowanie
tego tomu Atlasu, składającego się z mapy głównej w skali 1: 250 000, trzech planów miast
wojewódzkich w skali 1:10 000, obszernego tekstu komentarza do mapy głównej i do planów
miast oraz indeksów nazw osiedli (6679) i nazw fizjograficznych (220).
Najważniejsze wszakże różnice mapy Mazowsza w zestawieniu z województwem lubelskim,
tudzież pozostałymi do opracowania prowincjami względnie województwami K orony, to:
1) gęstość osadnictwa — Mazowsze bowiem w X V I w. miało niemal tyle osad, ile ich było
w Wielkopolsce w szerszych granicach (6 województw) na blisko dwukrotnie większym
obszarze, 2) osobliwa, prócz Podlasia występująca tylko na Mazowszu struktura społeczna
i własnościowa, które z kolei wpłynęły na charakter osadnictwa i nazewnictwo miejscowe.
Przedstawienie na jednej mapie trzech dawnych województw wchodzących w skład
historycznego Mazowsza było konieczne także dlatego, ponieważ w takim zasięgu terytorialnym
MM spełni swoje zadanie, jako niezbędna pomoc warsztatu historycznego i dyscyplin
pokrewnych — archeologii, historii sztuki, etnografii, językoznawstwa, skoro niemal wszystkie
poważniejsze wydawnictwa źródłowe8tudzież opracowania syntetyczne i monograficzne
poczynając od Dziejów Mazowsza za panowania książąt E. Kozłowskiego z 1858 r., do współczesnych9,
traktują Mazowsze nierozdzielnie.
Zakres terytorialny MM (3 dawne województwa) może jednak wzbudzić wśród mniej
zorientowanych czytelników pewne zastrzeżenia z uwagi na fakt, że uprzednio została opracowana
przez pracowników Zakładu Atlasu Historycznego I. H . PAN i wydana w 1958 r.
Mapa województwa płockiego około 1578 r. w skali szczegółowej 1:200 000. Wyjaśnić więc
należy, że W P było studium wstępnym dla przekroju X V I w. i — jak z naciskiem podkreślił
kierownik tej zbiorowej pracy prof. S. Herbst — miało charakter doświadczalny10. Toteż mimo
niewątpliwych walorów tej mapy, nie we wszystkim można ją było powtarzać. Przyjęty zaś
dla obecnej serii AHP inny (druga połowa X V I w.) znacznie szerszy zakres chronologiczny,
pozwolił też na znaczne rozszerzenie podstaw źródłowych, a w konsekwencji na wprowadzenie
zmian i korekt w stosunku do stanu z 1578 r. ilustrowanego na WP.
Tak więc niekiedy, jeśli idzie o WP, na naszej mapie zostały zmienione lub uściślone
granice parafialne, częściowo powiatowe ; zweryfikowano lokalizację, brzmienie lub pisownię
nazwy niektórych, osad, a w kilkunastu wypadkach przynależność własnościową.
W szczególności zlikwidowano wniesione na W P oznaczenia miejscowości (w tym
dla 4 miast) jako mieszane, szlachecko-kościelne dla tych osad, które w rzeczywistości (np.
Drobin Kryskich) należały do szlachty; istniejące zaś w tych osadach drobne cząstki gruntów
(łany plebańskie zwane poświętne) nie zmieniały ich zasadniczego charakteru posesoryjnego.
Wobec krytycznej oceny klasyfikacji wielkości osiedli na W P (8 grup wielkościowych),
na podstawie szacunków opartych na zbyt dużej liczbie niewiadomych, co sami autorzy
W P traktowali jako budzące wątpliwości11, na MM liczbę grup wielkościowych zmniejszono
o połowę (4), które w legendzie określono przez omówienie: duże miasta ponad 5000 mieszkańców,
miasta — od 1000 do 5000, osiedla (miasteczka i wsie duże) liczące 200 do 1000
mieszkańców oraz pozostałe wsie, przysiółki, osady młynarskie, kuźnice itp. poniżej 200
mieszkańców. Zrezygnowano też z oznaczenia (wprowadzonych na W P) zakładów produkcyjnych
w poszczególnych osadach (np. młyny wodne, końskie, wiatraki, folusze, postrzygalnie,
browary, karczmy gorzałczane czy też piwne, istniejące w 1578 r.), bowiem oprócz
trudności technicznych (skala naszej mapy), w ciągu półwiecza wiele takich zakładów zostało
przekształconych lub uległo likwidacji. Na W P wniesiono wszystkie drogi główne (gościńce)
i wiejskie znajdujące się na mapie K. Perthéesa z drugiej połowy XVTII w., co znów
8 D aw n iejsze kodeksy dyplom atyczne T . L ubomirskiego i J. K . Kochanowskiego i przygotowane
ich kontynuacje w opr. I. i S. K urasiów oraz Iu ra Masoviae Terrestria w opr. J. Sawickiego.
9 S. Russocki, Form y władania ziemią, w prawie ziemskim Mazowsza, W arsza w a 1961; A . W o lff, Studia
nad urzędnikami mazowieckimi 1370-1526, W ro cław 1962; J. Senkowski, Skarbowosc Mazowsza od konca
X I V wieku do 1526 roku, W arsza w a 1965.
10 W P , s. 9.
11 Tamże, s. 26.
9
2 — Mazowsze w II połowie
http://rcin.org.pl