mazowsze

Ważniejsze dopływy Narwi, to: Biebrza z Ełkiem, Pisa, odwadniająca jezioro Śniardwy,
Szkwa, Rozoga, Omulew, Orzyc, Wkra, a przede wszystkim Bug24, który na odcinku od ujścia
Niirca po Małkinię pełnił rolę granicy Mazowsza z Podlasiem. Rzeka ta w dolnym biegu płynie
szeroką i płaską doliną, dużymi i zmieniającymi się meandrami, jej koryto liczy około 100 m
szerokości, a spadek — większy od spadku rzeki Narwi. Ponieważ Narew niesie więcej wody
niż Bug, co wpłynęło na utrzymanie jej nazwÿ dla odcinka zbiorczego obu rzek, ma ona od
dawna lepsze niż Bug warunki żeglugi i spławu. Spośród największych mazowieckich ośrodków
handlu zbożem w X V I w. dwa: — Pułtusk i Łomża — wyrosły nad Narwią, a jeden —
Nur — nad Bugiem25. Do wzrostu żeglugi na Narwi przyczyniły się jej większe dopływy,
bogatsze w wodę, jak np. Biebrza z L ekiem (Ełkiem), które wykorzystywano do spławu26.
Dorzecze Wkry zajmuje znaczną część Mazowsza płockiego. Górny bieg Wkry pod nazwą
Nidy i następnie Działdówki odwadnia południowe stoki Garbu Lubawskiego. Dorzecze
środkowej i dolnej Bzury obejmuje dużą część Mazowsza południowego. Najważniejszym
lewobrzeżnym dopływem Wisły jest Pilica, w dolnym biegu płynąca korytem szerokości do
300 m. W X V I w. siłę spadku jej wód zużytkowywały duże młyny, zwłaszcza w okolicach
Warki, przy czym rzekę tę mało wykorzystywano dla spławu.
Mniejsze rzeki, takie jak Orzyc, Liwiec, graniczna Skrwa, czy też Rawa (Rawka), wraz
ze swymi licznymi dopływami pełniły poważną rolę gospodarczą jako siła napędowa młynów
zbożowych i innych wodnych urządzeń produkcyjnych27.
Jedynym większym skupiskiem jezior na Mazowszu jest Pojezierze Gostyńskie, którego
wschodnia część mieściła się na obszarze ziemi gostyńskiej województwa rawskiego. Do największych
należały tu jeziora Zdworz (dzisiaj Zdworskie) oraz Białe. Lustracja województwa
rawskiego 1564 r. wymienia 14 jezior królewskich w okolicy Gostynina, nie opisano tam jednak,
oprócz wielkiego Lucińskiego o 40 toniach, nazw pozostałych wielkich jezior. Poza obszarem
ziemi gostyńskiej w X V I w. wyróżniały się wielkością: Krusko i dwa jeziora o nazwie Rybno
w puszczy Zagajnicy oraz Maliszewo w puszczy Zambrowskiej. Z tego czasu pochodzi też wiele
stawów rybnych28.
Oznaczone na MM bagna i błota w X V I w. zajmowały znaczny obszar ze względu na wysoki
stan wód gruntowych. Do największych zaliczyć można w dolinie środkowej Narwi bagno
Wizna, w 1472 r. zwane Wielka Biel29, Pulwy w dolinie Narwi oraz Niemyje na Zawkrzu na
wschód od Mławy. Współcześnie na tych obszarach bagiennych przeprowadza się prace meliorycyjne,
dlatego też pełniejszy zasięg dawnego zabagnienia możemy uzyskać poprzez szczegółowe
mapy gleb, wyróżniające gleby pochodzenia bagiennego.
Z alesienie zostało przedstawione według stanu uwidocznionego na Mapie Kwatermistrzostwa
z około 1830 r., z uwzględnieniem w paru wypadkach porozbiorowych zdjęć pruskich
i austriackich. Rekonstrukcja zalesienia wcześniejszego niż z początku X IX w. jest niemożliwa
ze względu na brak odpowiednich przekazów kartograficznych i fragmentaryczność źródeł
opisowych z X V I w. Najbogatsze informacje, zawarte w lustracjach dóbr królewskich, pozwalają
jednak na stwierdzenie jeszcze dość wysokiego stopnia zgodności zalesienia z pierwszej
połowy X IX w. ze stanem w drugiej połowie X V I w. Informacje te pokazują również rozmiary
dewastacji zalesienia, powodowanej głównie przez przyległe osadnictwo szlacheckie.
Podane w nich nazwy puszcz oraz innych elementów fizjograficznych, aktualne dla X V I w.,
zostały Wykorzystane i w miarę możliwości wprowadzone na mapę.
21 S G K P , t. I, s. 450.
26 T . Chudoba, Z zagadnień handlu wiślanego Warszawy w X V I w., „Przegl. H ist.”, t. 50, 1959, s. 297 - 301.
26 W X V w. są wzm iankowane bindugi na B iebrzy: Pom niki Prawa, t . V , w yd. A . W łodarski (Metr.
Maz., 1 .1, W arszaw a 1918, nr 470) i na L ek u (M K nr 335, k. 68). W 1551 r. w opisie granic nadania wzm ianka:
circa fluvios Lek et Byebrza usque ad navigium seu portorium per dictos fluvios sub Gonyądz iacentes, M K ,
nr 79, k. 392v- 394. Zob. też J. Wiśniewski, Dzieje osadnictwa w pow, augustowskim, od X V do końca X V I I I w.
[w :] Studia i materiały do dziejów Pojezierza Augustowskiego, Białystok 1967, s. 145, 270, 272.
27 Por. ostatnio art. recenzyjny J. Wiśniewskiego, Nazwy młynów w Polsce, „K w . H K M ”, R. X V I I I ,
1970, nr 3, s. 449-455. D odatkow o warto wskazać na występujące procesy wysychania małych cieków
wodnych, poświadczone w opisach lustracyjnych X V I w .; tendencje rozwojowe tych procesów należałoby
zbadać dla większego obszaru.
28 Zob. zwłaszcza J. W arężak, Osadnictwo kasztelanii łowickiej, cz. I, Łód ź 1952, s. 48-56.
29 M K , nr 6, k. 7 — nadanie nad rzeczką K alinówka.
31
http://rcin.org.pl