mazowsze

liczebności elementów opodatkowanych w pojedynczych osiedlach stwarzało możliwość
pośredniego wnioskowania o ich wielkości zarówno w sensie przestrzennym, jak i demograficznym16.
W praktyce każdy z wymienionych punktów tego programu badawczego napotkał
trudności wynikające z charakteru źródła, księgującego jedynie mniej lub więcej rzetelnie,
zgodne z rzeczywistością według zaleceń uniwersałów, czy też niepełne wpłaty podatkowe17.
Zniekształcenia nazw miejscowych przepisywanych z wcześniejszych rejestrów18w formie
opartej może tylko na ich fonetycznym przekazie, lub z rekognicji, w których podawano
owe nazwy w dowolnych, różniących się nierzadko między sobą sformułowaniach i pisowni
płatników, mogły nie sprawiać trudności pisarzom poborowym, wywodzącym się zazwyczaj
z ziemskiej kancelarii sądowej, a więc ludziom obeznanym z terenem z racji swego urzędu
i miejscowego pochodzenia19. Szczególnie niełatwą, jak o tym już wspomniano, była zwłaszcza
ewidencja mrowia mazowieckiej szlachty zagrodowej, z bogato rozczłonkowanym osadnictwem
wokół wsi macierzystej. Płynna różnorodność wielce skomplikowanego nazewnictwa,
utrudniająca w dzisiejszych badaniach identyfikację jednego czy więcej osiedli objętych
kilkuczłonowym mianem, przyjmowanie z konieczności niepewnych powiązań lokalizacyjnych,
co najmniej o dwieście lat późniejszych od przekazów źródłowych, ograniczają ścisłość
ustaleń liczebności osadnictwa drobnoszlacheckiego.
Schemat administracyjny księgowości poborowej miał dla organizacji skarbowej jedynie
znaczenie pomocnicze, ułatwiające ewidencję podatników. Jego ciągła aktualizacja zarówno
w zakresie granic parafialnych jak i powiatowych stanowiłaby dla poborców czy pisarzy
zbędne raczej utrudnienie, grożąc możliwością pominięcia jakiejś osady. Bezpieczniej zatem
było trzymać się podziałów dawnych, choć stopniowo dezaktualizowały się one ; w ślad bowiem
za nieustannymi jeszcze w X V I w., zwłaszcza na Mazowszu wschodnim, postępami osadnictwa
powstawały nowe parafie i ośrodki sądownictwa szlacheckiego20. Ta powszechna,
jak się wydaje, tendencja konserwatywna księgowości poborowej, nie wyłącza jednak możliwości
indywidualnych inicjatyw poborców lub pisarzy, mających na celu swoiste uproszczenie
podziałów administracyjnych, niezgodnie ze stanem rzeczywistym21.
Rejestry poborowe nie zawierają więc w pełni zadowalających podstaw do wytyczenia
podziałów administracyjnych Mazowsza X V I w .22, ujawniając trudności rozgraniczenia
zwłaszcza okolic o przewadze trzech typów własności: królewskiej, kościelnej i szlachty
zagrodowej23; narzuciło to konieczność niezbędnego poszerzenia podstawy źródłowej. Po­
16 Por. I. Gieysztorowa, Źródla..., s. 5 8 6-590.
17 D o „Egzorbitancji poborow ych” w ydobytych przez K . Górską op. cit., s. 185 i nn., dorzucić by
można krotochwilę Mikołaja R eja o wójcie i poborcy, por. Dawna facecja polska, opr. J . Krzyżanowski
i K . Żukowska-Billip, W arszaw a, 1960, s. 62 i n.
18 O zwyczaju przygotow yw ania przez niektórych poborców wstępnych w ykazów miejscowości zgodnie
z poprzednio przyjętym schematem świadczą gdzieniegdzie rezerwowane a nie wypełnione miejsca na zapis
w p łaty ; por. t akże Archiwum, Główne, op. cit., s. 65.
ł® Dowolność form y i pisowni występuje powszechnie w X V I w. nie tylko w nazwach miejscowych,
ale również w podpisach szlacheckich. N a pisemne rekognicje nie zawsze stać było szlachtę zagrodową,
jak i najuboższą — cząstkową, z racji analfabetyzm u. Nazewnictwo drobnoszlacheckich osiedli m azowieckich
w rejestrach poborowych góruje nad j eszcze bardziej zniekształconymi przez obcych pisarzy form am i
zapisu nazw wsi szlacheckich w lustracjach królewszczyzn z drugiej połow y X V I w., wizytacjach diecezji
płockiej z przełomu X V I na X V I I w., czy M K .
20 D o rozw oju podziałów pow iatow ych zob. A . Gąsiorowski, op. cit., s. 55 i nn; T. L alik w recenzji
„K w . H ist". 1966, z. 3. s. 704; por. także J. Bardach, Powiat w Polsce późnośredniowiecznej, „Czas. prawno-
-hist.”, t. X I X , 1967, z. 2, s. 139 i nn.
21 Por. zamieszczoną w rejestrze poborow ym w ojew ództw a krakowskiego z 1565 r. „Przestrogę” adresowaną
przez sumiennego poborcę do współczesnych mu władz skarbowych: „Jeślibyś obaczył stychując
regestr ten anni 1565 z regestrem 1563 et 1564, a najdziesz in 1564-1565 niektóre fary i ze wsiam i Pobiodr,
Przipkowicze et similia, które są jakoby pograniczne z Osswieczinskim abo Zatorskim powiatem. Tedy takowe
fary i wsi najdziesz w tym to Osswieczinskim abo Zatorskim powiecie. Bom to uczynił dlatego, żem odjął
w tamten powiat, iż tam przybyło wsi pod ty fary, post incorporationem tych dwie księstw Osswieczin-
skiego i Zatorskiego ad Regnum Poloniae. A iżby jedna fara nie by ła rozerwana do dw u pow iatów dla błędów
w regestrzech na potym , wolałem je tam przenieść kędy im właśniej i przystojniej b y ć ” A G A D , A S K I,
ks. 96, k. 4v.
22 Por. I. Gieysztorowa, Źródła..., s. 576.
23 W p ły w y poborowe z większych kompleksów własności królewskiej i kościelnej wydzielano zazwyczaj
19
http://rcin.org.pl