mazowsze

Goszczynem11, Gniewań koło Latowicza12), w tym także wsie o takiej samej nazwie, jak graniczące
z nimi miasta (np. Karczew). Jak w ostatnim przykładzie lokacja miasta utworzyła
obok wsi, a raczej na części jej terenu nową osadę o innym charakterze, tak w wypadku Chojnaty
długotrwały podział własnościowy (i to najtrwalszy, gdyż jednym z właścicieli była
instytucja kościelna) spowodował wyodrębnienie się dwóch wsi, Chojnaty Mniskiej i Chojnaty
Pańskiej. Dodatkowym czynnikiem sprzyjającym temu podziałowi była granica ziem rawskiej
i sochaczewskiej, która przebiegała między obydwu wymienionymi wsiami, ale nie
mogła ona stanowić podstawowej przyczyny, jak świadczy przykład sąsiedniej wsi parafialnej,
Jeruzala, który mimo podzielenia tą samą granicą pozostał jedną wsią.
Zgodnie z zasadą uwzględniania tylko osobnych osad oznaczyliśmy na mapie jedynie
te młyny z własną nazwą (młyny zbożowe i rudne, czyli kuźnice), które leżąc poza miejscowościami
stanowiły odrębne osady młyńskie. Ponieważ większość młynów znajdowała
się na terenach należących do wsi lub miast, kiedy nie mogliśmy zidentyfikować młyna
szesnastowiecznego z młynem lub inną osadą na późniejszej mapie, albo gdy ta identyfikacja
miała być tylko hipotetyczna, obiekt ten pomijaliśmy. Mówiąc inaczej — przedstawiliśmy
jako osady młyńskie tylko młyny o lokalizacji pewnej, a inne uznaliśmy za należące do oznaczonych
przez nas wsi i miast. Jednym wyjątkiem o lokalizacji niepewnej jest młyn Przejma
w powiecie kamienieckim, ponieważ jego śladem mogą być aż dwie dzisiejsze miejscowości
o nazwie Przyjmy (w gromadach Poręba Kocęby i Brańszczyk).
Zamiar przedstawienia osad folwarcznych według tej samej zasady, co osady młyńskie,
dał rezultat znikomy. Jest to nie tylko odbiciem wspomnianej rzadkości na Mazowszu folwarków
o własnych nazwach, lecz także skutkiem niedostatków naszej podstawy źródłowej.
Oznaczyliśmy na mapie tylko trzy folwarki królewskie — Buszyce w powiecie sochaczewskim,
Szczawinek w powiecie mszczonowskim i Rudę w powiecie przasnyskim13. Być może,
iż niektóre miejscowości nie występujące w rejestrach poborowych, ale wzięte przez nas
z innych źródeł, były właśnie osadami folwarcznymi; nie mając jednak informacji o ich charakterze
oznaczyliśmy je znakiem dominującym na mapie, tj. jako wsie lub przysiółki. Jako
osobne osady o szczególnym charakterze wystąpiły na naszej mapie trzy dwory królewskie,
a dawniej książęce, w puszczy Zagajnicy: K rusko, Rososza i SzkwaM.
Przechodząc do zagadnienia lokalizacji miejscowości musimy najpierw zaznaczyć,
że terminu lokalizacja używamy przede wszystkim w szerszym znaczeniu, mieszczącym w sobie
dwa pojęcia węższe. Są to dwa kolejne zabiegi metodyczne: identyfikacja miejscowości
występującej w źródłach szesnastowiecznych z osadą oznaczoną w późniejszych przekazach
kartograficznych, a następnie odpowiednie umiejscowienie dawnej miejscowości na opracowywanej
mapie, czyli lokalizacja sensu stricto. Oprócz tej typowej metody postępowania,
lokalizacja obejmuje również rzadkie przypadki inne, kiedy nie można dawnej osady zidentyfikować
na mapach, ale informacje opisowe lub nazwy polne umożliwiają jej oznaczenie15.
Miejscowości zostały zlokalizowane na podkładzie map dwudziestowiecznych, jednakże
zgodnie z położeniem zarejestrowanym na dawnych mapach, z X V III/ X IX w.
W większości wypadków nie wprowadziło to różnicy z mapami dzisiejszymi, ale w niemałej
części jest to położenie inne niż obecnie, po przesunięciach spowodowanych reformami agrarnymi,
parcelacją i komasacją. Przykładowo szesnasto wieczną wieś Podskarbice Małe czyli
Szlacheckie w powiecie bialskim zlokalizowaliśmy zgodnie z dawnymi mapami nie tam,
gdzie obecnie są Podskarbice Szlacheckie, ale w miejscu dzisiejszej osady Tadzinek (odległość
1,5 km). Sulistryjewo, które od X V II w. nazywało się Siwów, zlokalizowaliśmy w miejscu
11 L M 1565, t. I, s. 51; L M X V II, s. 163.
12 L M 1565, t. I, s. 119, 177, 188.
18 M RPS, IV , nr 14131; L R X V I, s. 59-62, 175; L R X V II, s. 21-22; L R 1789, s. 135-136; L M 1565,
t. II, s. 19-20; L M X V II, s. 68-69.
14 L M 1565, t. II, s. 92. W miejscu Rososzy i Szkwy powstały później wsie, Krusko oznacza mapa
Perthéesa nazwą Rudera Pałacu.
is Wykorzystano m.in. informacje z terenu zebrane korespondencyjnie, zob. W P , s. 24. Nazwy polne
zawiera również wydawnictwo: Urzędowe nazwy... op. cit. Nie jest to jednak zestawienie kompletne, o czym
świadczy przykład nazwy,Żdżarek: w zesz. 18 (Powiat białobrzeski) brak nazwy Żdżarek, która według
informacji z terenu (listy kierownika szkoły w Suchej z 20. V III. i 20. X I. 1953) jest nazwą pola i lasu należących
do wsi Sucha.
67
http://rcin.org.pl