mazowsze

Białobrzegi (Kwat.), Grabowo —Ryczywół, tj. fragment drogi z Warki do Ryczywołu,
Cędrowice —Sobików —Czersk jako połączenie Tarczyna z Czerskiem43, Czersk —Radwanków
—Osieck44, Mińsk —Wiśniewo —Zimna Woda jako fragment szlaku z Czerska do Liwa45,
Latowicz —Kuflew —Cegłów (Kwat.)46.
S topień praw dopodobieństw aposzczególnych dróg, a naw et ich fragm entów ,
je st różny, można jednak przedstawioną na mapie sieć drożną Mazowsza ogólnie określić
następująco: Zapewne nie ma wśród oznaczonych dróg takiej, która by w XVI stuleciu w ogóle
nie istniała (pomijając niewielkie różnice przebiegu, jak np. przez wieś albo obok niej), natomiast
niektóre z tych dróg mogły nie odgrywać ważniejszej roli. Z drugiej strony jest
prawdopodobne, że brakuje na naszej mapie takiego czy innego gościńca, który był nie mniej
ważny niż drogi oznaczone. Wolno jednak sądzić, że (używając dzisiejszej terminologii)
drogi główne są pokazane wszystkie, a drugorzędne —w większości. Przedstawiona sieć
dróg stanowi więc obraz niepełny i nie całkowicie pewny, ale przybliżony.
Na drogach, które pokazaliśmy na mapie, znamy także niektóre mosty i przewozy. W tym
wypadku opieramy się na informacjach źródłowych z XVI w., a zwłaszcza z jego drugiej
połowy, mosty bowiem były urządzeniami, które znacznie łatwiej ulegały zniszczeniu niż
drogi. Oczywiście nie są to informacje pełne, najwięcej danych mamy o mostach w dobrach
królewskich47.
Podajemy alfabetyczny wykaz miejscowości, w których lub koło których znajdowały
się m osty (pomijając stojące poza oznaczoną siecią ważniejszych dróg): Błonie, Bobrowniki
(powiat sochaczewski), Borukowo (zakroczymski), Brochów (sochaczewski), Cielądz (bialski)48,
Czersk49, Falęcice (grójecki), Gać (łomżyński)50, Gąbin, Gostynin, Grójec, Janowo (przasnyski),
Kamieńczyk, Latowicz (garwoliński)61, Liw Stary, Lubowidz (szreński), Łomża, Łowicz,
Maków, Nowogród (łomżyński), Ostrołęka, Pęcice (warszawski), Płońsk, Popielżyn
Zawady (zakroczymski), Popień (rawski), Pułtusk62, Rawa53, Różan, Sobieski (zakroczymski),
48 Jest to modyfikacja gościńca Tarczyn — Góra Kalwaria z mapy Gilly’ego, od której odstępujemy
na dwu odcinkach : zam iast przez Ustanów prowadzimy drogę przez Krupią Wólkę (dawniej Wólka Uwielińska)
oraz od Cędrowic dajemy połączenie przez Sobików — Czaplino z Czerskiem.
44 O dwóch mostach na drodze prowadzącej z Czerska ku przewozowi napisano w lustracji
z 1569 r., że „bardzo są potrzebne tak miastu, jako i furmanom, bo tam tędy gościniec w ielki”, LM 1569,
k. 48v.
45 Tylko mały fragment drogi Mińsk — Zimna Woda, mianowicie z Mińska do Niedziałki, występuje
na mapie Kwatermistrzostwa jako trakt. Drogą przez Czersk, Wiśniewo, Liw jechał w 1506 r. Zygmunt
Stary. AGAD, ASK, Rach. Król., nr 33, k. 213 nn; A. Pawiński, Młode lata Zygmunta Starego, Warszawa
1893, s. 231.
46 Odcinek Kuflew — Cegłów jest wzmiankowany w lustracji traktów z 1767 r., Z. Góralski, M ateriały...,
s. 375. Drogą przez Stoczek i Kuflew jechał w 1569 r. z Lublina do Knyszyna Zagmunt August. MRPS, V,
nr 4088, 8763- 8786.
47 Podstawowym i źródłami, z których zaczerpnięto informacje o mostach i przewozach, są: zachowane
fragmenty lustracji mostów, czyli relacje rewizorskie składane na sejmach 1566 i 1567 r., AGAD,
dz. X V III, nr 4, k. 74-93v, 290-296v; lustracje dóbr królewskich z lat 1565, 1569 i 1616; MRPS. Por.
W P, s. 37-38; J. Senkowski, Skarbowość Mazowsza od końca X I V wieku do 1526 roku, Warszawa 1965,
s. 78-82.
48 „prętów 16 położone drzewo wielkie przez błota, a na tym drzewie dyle ciosane rządnie położone”,
AGAD, dz. X V III, nr 4, k. 88. Właściwie była to więc grobla, prawdopodobnie z mostkami — przepustami
dla cieków, które — jak można sądzić na podstawie map — tam tędy przepływały.
49 Pod Czerskiem były 2 m osty „przez odnogę W isły abo jezioro — na gościńcu ku przewozowi”, AGAD,
dz. X V III, nr 4, k. 90. Por. przyp. 44.
50 Jak podaje lustracja z 1565 r., wskutek zwolnienia szlachty od obowiązku naprawiania m ostu przy
wsi Gać tylko mieszczanie łom żyńscy i poddani ze wsi królewskich naprawiają swoje przęsła, „i tak dla złego
przejachania i trudnego furmani tam tędy nie jadą”. W 1592 r. szlachta pow. zambrowskiego prosiła z powodu
„złego przejazdu” na Gaci, aby pozwolono podkomorzemu zakroczymskiemu J. Żabickiemu zbudować
m ost i pobierać m yto. LM 1565, t. II, s. 72, 78, 80; Dyaryusze i akta sejmowe r. 1591 - 1592, wyd. E. Barwiński,
Kraków 1911, s. 143. Por. MRPS, V, nr 3550; Vol. Leg. II, s. 287. Zob. też wyżej przyp. 6.
61 W Latowiczu były 2 m osty. LM 1565, t. I, s. 121.
58 J. Zwolińska, Pułtusk w średniowieczu [w:] Pułtusk. Studia i materiały z dziejów miasta i regionu,
t. I, Warszawa 1968,-s. 34-39.
68 Dwa m osty, zob, s. 141.
118
http://rcin.org.pl