mazowsze

na obszarze powiatu makowskiego, które w 1567 r. opłacały pobór w powiecie przasnyskim53
oraz kilkanaście wsi z obszaru parafii Krasne powiatu przasnyskiego, które sporadycznie
występowały także w powiecie ciechanowskim (m.in. grupa wsi Mosaki oraz Zdbyki)54. W y­
daje się, że fakty te są świadectwem braku ostatecznej stabilizacji granicznej na tym terenie
oraz dezorientacji władz skarbowych co do właściwej przynależności powiatowej wsi pogranicznych55.
Wschodnia granica powiatu przasnyskiego w X V I w. ginęła w olbrzymim kompleksie
puszczańskim (ok. 2000 km2), sięgającym granicy pruskiej na północy, a na wschodzie granic
ziemi łomżyńskiej i różańskiej. Nie dysponujemy materiałami X V I w., pozwalającymi na
rekonstrukcję tej granicy. Należałoby się zastanowić, czy granica administracji państwowej,
która wydzielała jednostkę terytorialną zasiedloną przez szlachtę z miejscem sądów ziemskich,
już w X V I w. przebiegała przez teren puszczy. Jak wiadomo, puszcza ta (której część później
otrzymała nazwę Puszczy Kurpiowskiej) nie miała w X V I w. osadnictwa rolnego j do uroczysk
z barciami mieli prawa bartnicy ze wsi — przeważnie królewskich — położonych na skraju obszarów
leśnych. Puszcza ta, jako własność panującego, należała do następujących starostw: ciechanowskiego
(Puszcza Mazuch z uroczyskami: Sitwa, Leśniska, Pięć Gai, Płodownica)56, do
dzierżawy Płodownica57, do starostwa rożańskiego (Puszcza Różańska)58, do starostwa łomżyńskiego
(las Jednaczewo, lasy łomżyńskie, Puszcza Zambrowska, Czerwony Bór)59. Puszcza
Zagajnica była częściowo w gestii starosty łomżyńskiego, częściowo zaś starosty ostrołęckiego
60.
Wydaje się dosyć problematyczne, aby w puszczy, w której nie było jeszcze osadnictwa
szlacheckiego, wytyczano już wówczas granice powiatowe. Byłoby to równoznaczne z podleganiem
mieszkańców wydzielonych powiatów sądom ziemskim. Raczej było prawdopodobniejsze,
iż granice te były ustalane w miarę zasiedlania terenów leśnych.
Najwcześniej osadnictwo powiatu przasnyskiego sięgnęło puszczy w strefie północnej,
graniczącej z Prusami. Jeszcze u schyłku X V I w. pojawiły się tam nowe wsie, podległe parafii
Chorzele (Zaręby i Krukowo)61, a następnie w X V II w. została tam erygowana parafia w Zarębach,
której podlegała szybko zasiedlana okolica62. Głębiej w puszczę sięgały osiedla jednodworcze
o charakterze przemysłowym, jak np. rudy zakładane nad rzeką Omulew w pierwszych
latach X V II w., które — jak Brodowa Łąka i ruda Oborczyska — wkrótce przekształciły
się w większe osiedla. Wyjątkiem były osiedla w głębi puszczy, jak Płodownica i Rupino
pomiędzy rzekami Omulew, Płodownicą i Grycz 63. Bardziej na południu osadnictwo powiatu
w o -R a fa ły (par. K arniew o), Korytki-W ierzehonie (par. K arniew o), M ilew o-Byki, M. Bylice, M. K ulki,
M. Leśne, M. Malonki, M. Mrzegędy, M. Nadolne, M. Płaczki, M. Roszczyny, M. Mrozy, M. W olm iry, M.
Skubiele, M. Szwejki, M. K w arty, M . T abu ły, M. Pogorzel, M. W yp y ch y , K orytki (par. K ra sne i Karniewo),
Leśniewo-Karniewo (par. K arniew o) Łukow o-Łoś, W o la W ronow ska (czyli W o la Łosiów ) i W ronow e-Łoś
(par. K arniew o), Tłocznica i Zalesie (par. Karniewo).
53 Karniewo, Żabino-K arniew o, Byszewo, Ośnica, Chełchy-Dzierżki, Ch. Cibory, Ch. Kmiece, Ch.
W iechny, a także Młodzianowo (z par. W ęgrzynow o) oraz Krzyżewo (z par. Podosie) — por. P. Mazowsze,
s. 347 nn.
54 Mosaki-Księdze i Mosaki-Skuczki, M. Gacz, M. Rukle w 1577 r., M. Iłow o w 1564 i 1577 r., Zdbyki
Gawronki, Z. Kurpięta, Z. Antonie, Z. Stara W ieś, Z. Kierzki, Z. N ow in y w 1577 r., Szczuki i W ężow o
w 1580 r.
55 Mylenie ich przynależności powiatowej przez poborców m a charakter trw ały. Natom iast nie należy —
ja k się w ydaje — ufać rejestrowi 1573 r., który jednorazowo zalicza do pow. ciechanowskiego sporą liczbę
wsi nieraz bardzo odległych od granicy tego powiatu, a mianowicie: Górki, Pszczółki-Czubaki, K ołaki-
-Jaćwięzino, Sm oleń-Poluby, S. Górki, S. Trcianka, Tańsk-Kęsochy, T. Grzym ki, T. W asiły, Gadomiec-
-W yrak i, U latow o-A dam y i Ulatow o-Borzuchy.
56 L M 1565, t. II, s. 25-28.
57 Tamże, s. 45.
58 Tam że, s. 129.
59 Tam że, s. 71, 88, 92.
60 Tamże, s. 44; L M X V I I , s. 100-101.
#1 Arch. Diec. Płoc. nr 6 f. 232 v.
62 Rejestry z drugiej połow y X V I I w. zaliczają okoliczne wsi do par. Z aręby (m.in. wieś Bindugę).
63 Regesty dokumentów z 20 X I I 1570 r. i 15 V I 1571 r. w : Fr. Pułaski, Opis 815 rękopisów Biblioteki
Ord. Krasińskich, W arsza w a 1915, s. 166; elementy lokalizacji tych w si: Vol. Leg., t. I I I , s. 388; M K , nr
139, k. 252 oraz A G A D , Ciechanowskie wieczyste, nr 1, poszyt I I I nlb. (ok. 1548-1566). Od strony ziemi
43
http://rcin.org.pl