mazowsze

METODA I WYNIKI
I. ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE
Józef Humnicki, Kazimierz Paeuski
Zgodnie z przyjętymi założeniami, wody i lasy w AHP zostały zrekonstruowane dla przełomu
X V III/XIX w. na podstawie najwcześniejszych, szczegółowych przekazów kartograficznych
z pierwszych trzydziestu lat X IX stulecia.
Ukształtowanie terenu na MM zostało przedstawione przy pomocy poziomic o różnicy
20 m, zgeneralizowanych na podstawie map 1:100 000, a przygotowanych dla mapy
1:500 000. Oznaczono również wybrane punkty wysokościowe.
Ze względu na ukształtowanie terenu i inne cechy fizjograficzne obszar historycznego
Mazowsza dzieli się na trzy krainy geograficzne: Nizinę Północnomazowiecką, Nizinę Południowomazowiecką
i zachodnią« część Niziny Podlaskiej1. Nizina Północnomazowiecka rozciąga
się na północ od równoleżnikowego biegu Wisły, Narwi i Bugu aż po Brok i wschodnie
podnóża wału morenowego Czerwonego Boru. Na zachodzie i północy graniczy z pasem pojezierzy.
Na jej obszarze wyróżnia się cztery większe jednostki regionalne: wysoczyzny Płocką
i Ciechanowską, Równinę Kurpiowską? Międzyrzecze Łomżyńskie, oraz dwa mniejsze obniżenia:
Pradolinę Raciąską i Dolinę Dolnej Narwi.
Wysoczyzna Płocka jest równiną morenową urozmaiconą-pagórkowatym pasem moren
płońskich, biegnących równolegle do doliny Wisły od Skrwy po dolną Wkrę. W wysoczyznę
tę wcinają się głęboko doliny dopływów Wisły, np. Brzeźnicy czy Mołtawy. Na północ od niej
rozciąga się Pradolina Raciąska — pokryte piaskami i zabagnieniami obniżenie pomiędzy
dolinami górnej Skrwy i dolnej Wkry, a na północny wschód — Wysoczyzna Ciechanowska.
Występują tu trzy strefy moren czołowych: południowa w rejonie Nasielska i Serocka, ciechanowska
o wyższych kulminacjach i północna, o największych wysokościach, na Zawkrzu
w okolicach Mławy i w łuku Orzyca. Tu znajduje się najwyższy punkt historycznego Mazowsza
— Dębowe Góry (około 235 m npm)2 w powiecie przasnyskim ziemi ciechanowskiej.
Między środkowym Orzycem a Pisą rozciąga się Równina Kurpiowska, pokryta piaskami
sandrowymi i obszarami zabagnień, urozmaicona płatami starszych utworów morenowych
i wydmami. Na południu przechodzi ona w Dolinę Dolnej Narwi — naj szerszą poniżej Różana.
Między dolinami Narwi i Bugu leży równinne Międzyrzecze Łomżyńskie, piętrzące się w północno-wschodniej
części wałem morenowym Czerwonego Boru.
Na Nizinę Południowomazowiecką składa się Równina Kutnowska, Kotlina Warszawska,
oraz Wysoczyzna Rawska i Siedlecka. Równina Kutnowska tylko częściowo należy do historycznego
Mazowsza; jest silnie zdenudowana, nachylona ku południowemu wschodowi.
1 J. Kondracki, W sprawie terminologii i taksonomii jednostek regionalnych w geografii fizycznej Polski,
„Przegląd Geograficzny”, 1961, nr 1, s. 23-38, zoj)- też J. Kondracki, Geografia fizyczna Polski, W arsza w a
1965, s. 337-353, tamże literatura.
2 N azwa D ębow e G óry jest nazw ą znaną z X X w. D ru gi z kolei — poza obszarem D ębow ych Gór —
punkt wysokościowy M azowsza znajduje się w Czerwonym Borze (227 m npm .). W zachodniej części Zawkrza,
prawdopodobnie w sąsiedztwie miejscowości N ick nad W k rą , a może w rejonie dzisiejszej Nicgóry, znajduje
się góra Nicko, wym ieniona w Chorografii D ługosza jako jedyne wzgórze z terenu Mazowsza, obwarowane
w 1466 r. przez K rzyżaków . W zm ianka Długosza jest niezbyt dokładna: Item Niczko, mons Masoviae prope
Szarnow et Radzanów oppida consistens, quem fluvius Wkra abluit, sub tempore guerrarum incastellatus a Cruci-
feris, sed a Masoviae militibus expugnatus, omni Gruciferorum desiderato aut capto praesidio. J, Długosz,
Opera Omnia, X , s. 45-46, por. też X I V s. 457 (1466 r.). Z a Nickiem przem awia rzeka W k ra i sąsiedztwo
z granicą mazowiecko — krzyżacką, a za Nicgórą — znajdujące się tam grodzisko, które mogło być w 1466 r.
wykorzystane przez Krzyżaków , oraz położenie w stosunku do Sarnowa i R adzanow a (ale nie W k ry ).
27
http://rcin.org.pl