mazowsze

w stosunku do pozostałych kategorii własnościowych, mają wartość względną. Nie oddają
rzeczywistego, co do wartości (wielkości obszaru, liczby łanów uprawnych, sił i środków produkcji)
stanu majętności królewskiej. Musimy jednak podkreślić, że nie zajmujemy się tu
własnością ziemską w ogóle, lecz tylko jej przynależnością i rozmieszczeniem w terenie,
przedstawionymi na mapie w sposób tradycyjny. Bez przeprowadzania dodatkowych, żmudnych
i co do wyników wątpliwych badań, istniejący zasób źródeł pozwala tylko na talÿe
rozwiązanie.
Ustalenie faktycznej liczby osiedli mazowieckich, należących w drugiej połowie XVI w.
do dóbr królewskich, prostuje nieco mylną, ugruntowaną w nauce przez Pawińskiego opinię,
jakoby stosunek liczbowy tych osiedli do ogółu osad mazowieckich, wynoszący 4,6 % z miastami
5 %, w zestawieniu z takimi obliczeniami dla innych województw Korony, na Mazowszu
był najniższy25. Wprawdzie stosunek ten dla Mazowsza wynoszący 6,5 %, był niższy od przeciętnej
—9 % dla Małopolski, przez Pawińskiego zaniżonej26, nie ustępował jednak w przeliczeniu
liczby osiedli na 1 km2 średniej dla Wielkopolski w jej szerszych granicach, zaś w węższych
(województwo poznańskie i kaliskie) o zbliżonych do Mazowsza rozmiarach powierzchn
i27 wyraźnie ją przewyższał28. Również i wartość ekonomiczna królewszczyzn mazowieckich
—wbrew Pawińskiemu29 —nie ustępowała pozostałym prowincjom koronnym, a niekiedy
pod tym względem znacznie je przewyższała. Już bowiem J. Rutkowski, przyjmując
dla Mazowsza tylko 269 wsi królewskich, dochód z tych dóbr w drugiej połowie XVI w.
szacował na ca 100 000 zł30, to znaczy dwa razy więcej, niż dawały królewszczyzny sześciu
województw wielkopolskich (50.000), i o 20% więcej niż bogate królewszczyzny Prus Królewskich
31. Nadto pod względem obszaru uprawnego i zagospodarowania, mazowieckie osady
królewskie prawie dwukrotnie przewyższały odpowiadające im ilościowo pozostałe kategorie
własnościowe —kościelną i szlachecką. Uwydatniało się to także w liczbie łanów uprawnych
niemal dwukrotnie wyższej dla osiedli królewskich w zestawieniu z kościelnymi, a ze szlacheckimi
—prawie trzykrotnie32. Wypada tu jeszcze dodać, że o wartości mazowieckich dóbr
królewskich decydowała nie tylko liczba wsi. Górowały one bowiem nad równorzędnymi co
do liczby osad dobrami kościelnymi, zwłaszcza zaś szlacheckimi, walorami przestrzenno-
-ekonomicznymi (olbrzymie lasy i puszcze w województwie rawskim i mazowieckim). Oprócz
cennego surowca (drzewo) w wielu królewszczyznach wschodniego i południowego (województwo
rawskie) Mazowsza jeszcze długo istniały korzystne warunki osadnicze do lokowania
nowych wsi, jak np. w XVII-XVIII w. w starostwie ostrołęckim33.
W łasność kościelna na Mazowszu obejmowała dobra ziemskie, stanowiące wieczyste
uposażenie biskupstw, kapituł, klasztorów i probostw. Zasadniczo dobra te znajdowały się
na terenach podległych jurysdykcji właściwych im diecezji. Wyjątek stanowiło miasto Biała
25 P. Mazowsze, s. 52.
26 P. Mazowsze, s. 52 i P. Małopolska, s. 65.
27 Wielkopolska (woj. poznańskie i kaliskie) — 32393 km 2, Mazowsze — 33493 km 2.
28 J. Senkowski, op. cit., s. 20, przyp. 23, podał dla Wielkopolski średnią 3,7%. Szacunek ten, oparty
na liczbie wsi królewskich przyjętej przez J . Rutkowskiego (zob. przyp. 30), jest za niski, nie uwzględnia
bowiem królewszczyzn nie lustrowanych w 1565 r. Według obliczeń K. J. Hładyłowicza (Zm iany w rozwoju
osadnictwa w Wielkopolsce od X I V do X I X wieku, Lwów 1932, s. 83) w latach 1580-1600 w Wielkopolsce
znajdowały się 3573 osady, wśród których, według naszych obliczeń sporządzonych na podstawie Lustracji
województw wielkopolskich i kujawskich, 1564-1565, wyd. A. Tomczak, Cz. Ohryzko-Włodarska, Bydgoszcz
1961-1963, 210 czyli 5,8% należało do króla.
29 P. Mazowsze, s. 49.
30 J. Rutkowski, Badania nad podziałem dochodów w Polsce w czasach nowożytnych, Kraków 1938, s. 271
(tabela).
81 J. Rutkowski, op. cit., s. 271 — wymienił sumę szacunkową 81092 zł, zaś oficjalny sumariusz dochodów
z dóbr^królewskich w Prusach Królewskich z 1565 r. — 84406 zł. Lustracja województw rnalborskiego
i chełmińskiego 1570 r., wyd. S. Hoszowski, Gdańsk 1962, s. 159.
32 W P s. 66; A. Wawrzyńczyk, Gospodarstwo chłopskie na Mazowszu w X V I i na początku X V I I wieku,
Warszawa 1962, s. 12.
83 Na fakt ten zwrócił uwagę A. Pawiński (P. Mazowsze s. 49, przyp. 1) stwierdzając, że starostwo
ostrołęckie w XVI w. zaledwie istniejące w zawiązku, w X V II i X V III w. rozwinęło się na terenie Puszczy
Myszynieckiej do 67 wsi królewskich.
93
http://rcin.org.pl