mazowsze

3. RAWA
Wojciech Kalinowski
Podstaw ą kartograficzną rekonstrukcji planu m iasta R aw y Mazowieckiej w drugiej
połowie X V I w. był dzisiejszy podkład geodezyjny w skali 1 : 5 000 oraz następujące plany
historyczne: plan folw arku starościńskiego i m iasta żydowskiego z 1799 r . 1, plan siedzib
m iasta z 1817 r . 2 oraz plan gruntów m iejskich z 1823 r . 3 Oprócz dość rozproszonej literatu ry
dotyczącej historii R aw y4 zostały w ykorzystane lustracje z la t: 1564, 1570, 1616, 1630,
1661 i 17895, ak ta Kom isji W ojewództwa Mazowieckiego z X IX w .6 oraz ak ta K om isji R ządowej
Spraw W ew nętrznych i Policji z tegoż stulecia7. Źródła kartograficzne wraz z m ateriałam
i opisowymi umożliwiły lokalizację ról m iejskich, kościelnych i starościńskich, a także
nieistniejących budowli.
Mimo to rekonstrukcja rozplanow ania m iasta w X V I w. natrafia w Rawie na niem ałe
trudności. Było to m iasto na owe czasy stosunkowo duże, liczące według lustracji 441 domów,
a więc przypuszczalnie 3 000-3 500 m ieszkańców 8. Rozplanow anie R aw y zapewne było
na ogół regularne, z niewielkim prostokątnym rynkiem po środku, czyli zgodne z ogólnie
przyjętym schem atem lokacyjnych m iast średniowiecznych. Sądząc z liczby domów m usiały
w X V I w. istnieć przedm ieścia, zwłaszcza na tzw. Nowym Świecie (Koński Rynek) przy drodze
do Piotrkow a. Mieszczańska zabudowa R aw y była praw dopodobnie w całości lub niem al
w całości drew niana, ta k jak u schyłku X V III stulecia9.
N ajazd szwedzki w połowie X V II w. przyniósł m iastu szczególnie dotkliwe zniszczenia.
L ustracja z 1661 r., a więc w kilka lat po klęsce, wym ienia w Rawie zaledwie 32 dom y i 400 p u ­
stych placów 10. Przez długi czas m iasto nie mogło podnieść się ze zniszczeń i u schyłku X V III w.
liczyło zaledwie 175 dom ów 11. Zniszczenia te m usiały przynieść poważne zniekształcenie
1 „Plan von den zwischen der Starstey und der Stadt Rawa streitigen Ländereyen welche nach kulmischen
Mass vermessen worden. Ist fervertiget den 4-ten Jan. 1799— ”, wykonany przez geometrę pruskiego
F. Schweitzera. AGAD, Zb. kart., sygn. Ii-80. Plan ten opublikowali J. Kazimierski i D. Warecka, Katalog
planów miast w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, cz. I (Ilustrowany katalog źródeł
kartograficznych, z. II), Warszawa 1953, ryc. 16.
2 Kopia wykonana w 1909 r. z planu pt. „Plan miasta Rawy podług oryginału z roku 1817 z wszelkimi
szczegółami oznaczony i narysowany w r. 1829 przez S. Smolikowskiego, elewa KRSWiP". Oryginał z 1817 r.
był wykonany przez Saltzera. Skala 1 : 1 000. Oryginalne plany z 1817 i 1829 r. zaginęły, wymieniona kopia
z 1909 r. w zbiorach Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej, sygn. U. III. 4. Zob. reprodukcję:
W. Kalinowski i St. Trawkowski, Przebudowa Eawy Mazowieckiej w okresie konstytucyjnym Królestwa
Polskiego [w:] „Prace Instytutu Urbanistyki i Architektury”, t. V, 1955, z. 1/14 - Studia z historii budowy
miast, s. 191.
3 Niedatowana (zapewne z pierwszej połowy XIX w.), niedokończona kopia planu pt. „Broullion
mappy territorium miasta Rawy”, wykonanego w 1823 r. przez geometrę S. Radeckiego. Skala 1 : 10 000.
Kopia w zbiorach Zakł. Arch. Pol. Polit. Warsz., sygn. U. III. 1. Przed 1952 r. w PMRN w Rawie Mazowieckiej.
4 Zestawienie dawniejszej literatury, patrz: Zabytki Sztuki w Polsce. Inwentarz topograficzny, t. I, z. 1.
Powiat rawsko-mazowiecki, oprać. W. Kieszkowski, Warszawa 1939, s. 152.
5 LR XVI; LR XVII; LR 1789.
8 AGAD, akta Komisji Województwa Mazowieckiego nr 1079, 1080, 1081, 1090, 1092.
7 AGAD, akta Komisji Rząd. Spraw Wewn. i Policji (dalej KRSWiP) nr 33, 395, 459, 1657, 1658,
1659, 1660, 6469.
8 LR XVI, s. 4, 153.
9 LR 1789, s. 3.
«> LR XVII, s. 121.
11 Pazyra, s. 403-404.
140
http://rcin.org.pl