mazowsze

Jeżeli budowa czy konserwacja grobli, mostu itp. wymagała znaczniejszych, nakładów,
król udzielał przywileju na pobieranie myta. Czasem taki przywilej był nadawany z góry,
co nie zawsze prowadziło do zrealizowania zapowiedzianej inwestycji. Mimo wielokrotnie
ponawianych nakazów, aby nie pobierano myt bezpodstawnie, było to zjawisko rozpowszechnione
i wraz z komorami celnymi, państwowymi i prywatnymi, stanowiło dotkliwe utrudnienie
dla ruchu handlowego7.
Gościńce miały różne znaczenie, tj. zasięg i nasilenie ruchu na nich nie były jednakowe.
Niektóre drogi publiczne stanowiły arterie wielkiego handlu o zasięgu zagranicznym, niektóre
łączyły tylko sąsiednie ośrodki parafialne8.
Przechodząc do dróg oznaczonych na naszej mapie, wypada najpierw zauważyć, że skala
1 :250 000 pozwoliłaby przedstawić nie tylko wszystkie gościńce, lecz także znaczną część
dróg lokalnych. Skoro jednak drogi łączyły wszystkie miejscowości, pokazanie na m apie
dróg lokalnych byłoby jedynie w tedy celowe, gdyby ich przebieg m ożna było
oznaczyć z dużą dokładnością, zbliżoną do dokładności obecnych map topograficznych.
Ponieważ jest to niemożliwe, drogi lokalne całkowicie pominęliśmy.
Inaczej wygląda sprawa gościńców, których odtworzenie choćby tylko w przybliżeniu
powinno być użyteczne. Niestety, p rzed staw ien ie w szys tk ich gościńców na Mazowszu
w XVI w. nie je st w pełni m ożliwe z pow odu n ied o stateczn ej podstaw y źródłowej.
Nie zachowała się dla Mazowsza rewizja ceł i myt z 1564-1565 r .9, ani lustracja dróg
publicznych z około 1570 r. Zresztą i te źródła, nawet stosunkowo dokładna lustracja,
która zachowała się dla znacznej części województwa krakowskiego, nie dawały pełnego
obrazu sieci gościńców10.
O drogach publicznych na Mazowszu mamy z XVI w., a także ze stuleci sąsiednich,
tylko cząstkowe informacje źrpdłowe. Przeważnie są to wzmianki, które umożliwiają bliższe
oznaczenie drogi w rejonie jednej lub paru miejscowości, a często także wskazanie, w jakim
kierunku (do którego miasta) prowadziła ta droga, jest to zbyt mało, aby uzyskać odpowiednią
do skali mapy sieć gościńców w XVI w. Co ważniejsze, ponieważ są to wzmianki
przygodne, można zasadnie sądzić, że nie wszystkie gościńce znalazły swoje odbicie w zachowanych
źródłach11.
Przykładu dostarcza praca A. Borkiewicz-Celińskiej o ziemi ciechanowskiej. Chociaż
studium to dotyczy okresu wcześniejszego (do 1526 r.), problem sieci dróg przedstawia się
w nim tak samo, jak dla drugiej połowy XVI stulecia. Opracowanie na podstawie całego
zachowanego materiału źródłowego ujawniło fragmenty 18 gościńców, ponadto autorka
domyśla się istnienia kilkunastu innych dróg publicznych 12i Tak więc nawet przerobienie
wszystkich zachowanych źródeł nie dałoby pełnego obrazu sieci gościńców, co potwierdza,
że należało obrać inny kierunek postępowania.
Z przytoczonych powodów na mapie WP przedstawiono drogi według stanu zarejestrowanego
przez kartografię z przełomu XVIII i XIX w., mianowicie połączenia komunikacyjne
zostały co do kierunku oparte na mapie Perthéesa (oznaczono wszystkie drogi z tej mapy),
na rzece i bagnie Gać, a więc poza swoją własnością; w 1538 r. ten dawny obowiązek został zniesiony. AGAD,
dok. perg. nr 656, 1537 r. (wg Kartoteki SHGM); J. W. Bandtkie, Iu s Polonicum, Warszawa 1831, s. 469;
LM 1565, t. II, s. 72.
7 Lustracja dróg, op. cit., s. I X -X I ; S. W eyman, Ze studiów nad zagadnieniem dróg w Wielkopolsce,
„Przegl. Zach.”, 9, 1953, t. II, s. 197-199, 203-204.
8 Por. A. Wolff, Ziemia zakroczymska za książąt mazowieckich [w:] Szkice z dziejów Nasielska i dawnej
ziem i zakroczymskiej, Warszawa 1970, s. 50.
9 Ocalały jedynie fragmenty, zob. przyp. 47.
10 Lustracja dróg, o p .'c it., zwłaszcza s. X II-X V I, X X . Natom iast J. Senkowski sądzi, że ta lustracja
objęła wszystkie gościńce. Recenzja w „Kw. HKM ”, 20, 1972, s. 348—349.
11 W P, s. 36.
12 A. Borkiewicz-Celińska, Osadnictwo ziemi ciechanowskiej w X V wieku (1370-1526), Wrocław 1970,
s. 134-142. W zestawieniu wzmianek źródłowych na s. 136-138 wzmianka w pozycji nr 9 odnosi się do części
gościńca występującego pod nr 18. Wzmianki pod nr 10 i 18 są przemieszane (drogi Ciechanów — Nasielsk
dotyczy ostatnia zapiska z nru 18). Nr 17 wzmiankuje dwie drogi, z których druga jest albo identyczna
z drogą nr 6, albo stanowi połączenie Przasnysza przez Bogate z Makowem. Poza tym można dodać, że
w Kartotece SHGM znajduje się szczególnie wiele wzmianek o drogach w ziemi zakroczymskiej, gdy dla
innych terenów informacje są znacznie skromniejsze.
15 — Mazowsze w II połowie 113
http://rcin.org.pl