mazowsze

w województwie rawskim, należące z nadania króla Aleksandra do biskupów chełmskich34
i wieś Włoszczanowo w powiecie gostyńskim, będące własnością kapituły włocławskiej35. Odstępstwa
od tej zasady tyczyły się średniowiecznych uposażeń klasztornych, których pewne wsie
(klasztory bowiem fundowano niezależnie od podstawowej organizacji kościelnej) już w chwili
nadania były eksterytorialne, bądź też później, ze względów czysto ekonomicznych (znaczna
odległość od klasztoru), czasowo lub na stałe zostały zamienione na inne dobra. Z tych właśnie
powodów w drugiej połowie XVI w. 4 wsie, własność Wolskich w parafii Raszyniec w powiecie
warszawskim (klucz Falenty), przeszły w posiadanie biskupów włocławskich36. Inny wypadek
zamiany dóbr szlacheckich na kościelne zdarzył się pod koniec XVI w. pod stołeczną Warszawą,
mianowicie część Pragi, wówczas jeszcze wsi, przeszła z rąk szlacheckich na własność
kresowego biskupstwa kamienieckiego37, przy czym ten stan rzeczy przetrwał do 1791 r .38
Rozmieszczenie dóbr czołowych instytucji kościelnych na Mazowszu ukształtowało się
już w X I-X III w., głównie w wyniku nadań książęcych, i z niewielkimi zmianami przetrwało
aż do schyłku Rzeczypospolitej szlacheckiej39. Charakterystyczną cechą tego rozmieszczenia
było znaczne oddalenie większości tych dóbr od swych ośrodków diecezjalnych (katedr, kapituł),
niekiedy rozproszenie lub występowanie w postaci enklaw (ślady zmian późniejszych).
Tylko bogate latyfundium łowicko-skierniewickie (później zwane księstwem łowickim),
obejmujące 2 miasta: Łowicz, Skierniewice, i 132 wsi40, własność arcybiskupów gnieźnieńskich,
stanowiło zwartą i zamkniętą całość terytorialną (ok. 1100 km2), położoną w zachodniej
stronie województwa rawskiego, z której część znajdowała się jednak na terenie województwa
łęczyckiego, wdzierającego się nieomal pod sam Łowicz. Poza granicami archidiecezji, do
arcybiskupstwa gnieźnieńskiego należał jeszcze klucz Konary —5 wsi w archidiakonacie
czerskim przy ujściu Pilicy do Wisły.41
34 Matr. Sum., IV, nr 4017, 1521 r.; w 1561 r. „Biała episcopatui Chełm” (ASK I, ks. nr 27, f. 281).
Prawdopodobnie biskupi chełmscy przy administrowaniu i wybieraniu pożytków z t ego miasta napotkali
na niemałe trudności, ze względu choćby na jego oddalenie od stolicy w Chełmie i rezydencji biskupiej
w Skierbieszewie pod Chełmem. Świadczyłyby o tym procesy sądowe, na przykład w 1557 r. biskupa Jakuba
Uchańskiego wraz z kapitułą przeciwko ziemianinowi Janowi Chrząszczewskiem u o szkody i poranienie
mieszczan (T. Wierzbowski, Jakub Uchański arcybiskup gnieźnieński 1502-1581, Uchańsciana, t. V, Warszawa
1895, s. 147). W tych okolicznościach zrozumiała staje się wiadomość zawarta w kwestionariuszu p.t.
Opisanie historyczne i topograficzno-statystyczne miasta B iały w województwie Mazowieckim roku pańskiego
1820 (AGAD, Oddz. KRSW, ks. 457, nr 65), że w 1600 r. miasto Biała zostało dane Aleksandrowi Jarzynie
w zamian za jego wieś dziedziczną Chełmce pod Krakowem.
35 L. Żytkowicz, Studia nad gospodarstwem wiejskim w dobrach kościelnych X V I w., Warszawa 1962,
s. 237, przyp. 263.
36 Inwentarz dóbr stołowych biskupstwa włocławskiego z 1582, wyd. L. Żytkowicz, Toruń 1953, s. V III-IX ,
przyp. 12. Zdaniem tego autora (Inwentarz dóbr stołowych biskupstwa włocławskiego z X V I I w., Toruń 1957,
s. VII) w X V II w. Falenty wyszły z rąk biskupich. W każdym razie jeszcze w 1617 r. dobra te wzmiankowano
jako kościelne, MK, 162, f. 287.
37 W 1583 część Pragi nabył od Jana Praskiego kanclerz w.k. Jan Zamoyski, MK, 127, f. 235. W tym
samym roku tę część Pragi Zamoyski odstąpił biskupowi kamienieckiemu Marcinowi Białobrzeskiemu
w zamian za dobra kaczmarzowslde na Podolu, MK, 129, f. 401. Archiwum Jana Zamoyskiego, t. I, wyd.
W. Sobieski, Warszawa 1904, nr 64; P .M . Sobieszczanski, R ys historyczno-statystyczny... m. Warszawy,
Warszawa 1848, s. 41-42. Zob. też niżej s. 131.
38 T. Wyderkowa, Z dziejów Pragi do 1658 roku „Rocznik Warszawski”, t. V, 1964, s. 23.
39 Rozmieszczenie własności ziemskiej na Mazowszu należącej do kościoła oparliśmy na następujących
źródłach i opracowaniach: Łaski, t. II; Ulanowski, Visitationes; tenże, Acta capitulorum Cracoviensis et
Plocensis selecta (1458-1523), Arch. Kom. Hist., t. VI, 1891; tenże, Acta capituli Plocensis ab an. 1544 ad
1576, Arch. Kom. Hist., t. X, 1905; tenże, M ateriały do dziejów kolegiaty pułtuskiej, Arch. Kom. Hist.,
t. X ; Knapinski, N otaty, Taryfy 1789-1790; Tabele własnościowe na mapach „szczególnych” woj. Rawskiego,
Płockiego i Mazowieckiego K. de Perthéesa z 1783-1792; Czaykowski, Regestr diecezjów; Inwentarz
dóbr biskupstwa płockiego z 1650 r. (rkps Arch. Kapit. Płockiej, korzystaliśmy z odpisu użyczonego nam
przez prof. dr L. Żytkowicza) ; J . Łukaszewicz, Krótki opis kościołów parafialnych w dawnej diecezji poznańskiej,
t. III, Poznań 1862; M. Rybus, Kolegiata w Pułtusku i jej kapituła, Łódź 1933; W. Sębisiak, Rozwój
latyfundium biskupstwa poznańskiego w X V I - X V I I wieku, Poznań 1960; Nowowiejski; J. Topolski, Rozwój
latyfundium arcybiskupstwa gnieźnieńskiego od X V I do X V I I I wieku, Poznań 1955; J. Karwasińska, Szpital
św. Ducha w Warszawie, Warszawa 1938.
40 W liczbie tej mieszczą się wsie Janowice i Mysłaków w par. Bednary należące do kolegiaty łowickiej.
41 Klucz konarski (Konary, Las, Ostrówek, Podgórzyce, Przelot) przeszedł w X V II w. na uposażenie
kapituły gnieźnieńskiej. J. Topolski, op. cit., s. 108-109.
94
http://rcin.org.pl