mazowsze

wypadku nie rezygnowaliśmy nawet z osiemnastowiecznych, pisanych i kartograficznych
przekazów źródłowych, dokonując gruntownej analizy tych przekazów i zestawiając je z materiałami
wcześniejszymi.
Mimo tych zabiegów metodycznych i metodologicznych ostała się pewna, na szczęście
nieliczna, grupa rzek, dla których nie zdołaliśmy ustalić nazw wcześniejszych sprzed XVIII w.
Oznaczyliśmy je nazwami pojawiającymi się w źródłach późniejszych, XVIII-XIX w.,bądź
też występującymi na współczesnych mapach topograficznych, w H ydronim ii21* i w Urzędowych
nazwach miejscowości i obiektów fizjograficznych. Tę grupę nazw oznaczyliśmy w indeksie
kursywą. Sądzimy jendak, iż nawet w tych nielicznych przypadkach, kiedy zmuszeni byliśmy
wnieść na MM nazwy rzek pojawiające się w źródłach dopiero w XIX w., nie świadczą one
o swym późniejszym pochodzeniu, skoro wiadomo, że nazwy obiektów fizjograficznych,
zwłaszcza wód, z reguły należą do najstarszych.
Analiza przekazów źródłowych, tyczących się elementów fizjograficznych, uchroniła
nas w kilku wypadkach przed błędnym opisaniem niektórych rzek i jezior; jednocześnie zaś
ujawniła kilka interesujących, charakterystycznych zjawisk w mazowieckiej hydronimii.
Zaobserwowaliśmy więc, z jednej strony występujące jeszcze w XV-XVIII w. tendencje
do wyróżnienia poszczególnych odcinków tej samej rzeki nazwami przejętymi od nazw osiedli,
przez lub obok których dana rzeka przepływała (np. N ida — Działdówka — Wkra), z drugicj
—przenoszenie nazwy górnego odcinka rzeki na całą jej długość, aż do ujścia (rzadziej
odwrotnie).
Oba te zjawiska, zwłaszcza drugie, w polskiej hydronimii wydawałyby się prawidłowe,
gdyby nie to, że na Mazowszu niekiedy występują one dla tej samej rzeki równocześnie.
Wykrycie tych zmian i ustalenie, czy nazwa tyczy się konkretnego odcinka rzeki, czy też
obejmuje cały jej bieg, jest uzależnione od ilości i charakteru przekazów, pochodzących
z różnych, całkiem niezależnych od siebie źródeł.
Klasycznym przykładem takich zmian nazw jednej rzeki jest prawy dopływ Bzury, od
drugiej połowy XVIII w. na całej swej długości zwany P isią. Rzeka ta w swoim górnym
biegu aż do wsi Gągolina (stąd nazwa jej dolnego biegu) ma dwa ramiona. Lewe —
dzisiejsza Pisia, w XV w. —XVIII w. zwane Eadziejówką22, rzadziej Gągoliną, od położonej
w górnym jej biegu wsi Radziejowice23. Prawe —dzisiejsza Tuczna —w XV-XVIII w.
miała 5 względnie 6 różnych nazw. Obok używanej wówczas nazwy TucznaU, zapożyczonej
od nazwiska młynarza25, także Gągolina26, Kam ionka, Petrykoska (Petrykowska) względnie
Piotrkówka27 i najczęściej Kuklówka28 —przyjęte również od nazw wsi, przy których w swym
górnym biegu przepływała.
Dodajmy jeszcze, że wyróżnienie odpowiednimi nazwami obu tych rzek w ich dolnych
biegach, połączonych we wspólne koryto pod Gągoliną, utrudniała rzadko spotykana sy­
21a Hydronimia W isły, cz. I. red. P. Zwoliński, Wrocław 1965.
22 LR X V I, s. 42, 44, 173; LR X V II, s. 19, 84, 179; LR 1789, s. 93.
23 w 1 4 3 8 r. dla odcinka W iskitki — Drzewicz, w dokumencie ks. Siemowita powołanym przy akcie
granicznym w 1527 r. (MK, 43, f. 229). W 1510 r. dla całej rzeki. AGAD, ASK, LIV, ks. 9, f. 35.
24 1533 r. „Jaktorów villa super fluvium Thuczna”, AGAD, ASK, LVI, ks. S. 4 (Î), f. 25.
25 1452 r. „Dux donat provido Stanislao Thuczny molendina: minere et aliud farine Nova minera super
fluvium Cuclowka inter Jactorov et Cuclowka bonorum” (MK, 337, f. 62). N a powszechne zjawisko pochodzenia
nazwy młynów od nazwiska (przezwiska) młynarza lub od nazw rzek i strumieni ostatnio zwrócił
uwagę J. Wiśniewski {Nazwy młynów w Polsce, „Kw. HKM ”, R. X V III, 1970, nr. 3, s. 449-455) stwierdzając
na podstawie znanych mu dowodów, że „czasem nazwa młyna wypiera dawną nazwę rzeczki, która
dziś może nosić nazwę m łyna”. Przykładem potwierdzającym tezy Wiśniewskiego jest nazwa Tuczna, która
ostatecznie wyparła Kuklówką, i jej poprzedniczki. Zob. niżej przyp. 27.
26 1504 r., zapiska tyczy się źródeł rzeki „molendinum in fluvio Gogolna in bonis Gnoyna penes Sbyroza”,
MK, 18, f. 214; „Molendinum Ogigiel seu Thuczny in fluvio Gogolina sub villa Jactorow”, r. 1606, MK,
133, f. 17.
27 Przy rewizji starostwa sochaczewskiego 1510 r. pod wsią Jaktorów podano: „Jaktorów... ubi est
minera in fluvio Kamionka seu Petrikoska dicta”, AGAD, ASK LVI, ks. 9, f. 32. W 1528 r. „molendinum
Colaczek iuxta Jactorowo super fluvium Petrykowska”, MRPS IV, 2 , 15415. W bliskim sąsiedztwie źródeł
obu dopływów Gągoliny znajduje się kilka wsi: Radziejowice, Kam ionka, wspomniane wyżej (zob. przyp.
26) Gnojna i Zbiroza, Petrykozy i Piotrowice. Od tej ostatniej zapożyczono też nazwę dla rzeki: Piotrkówka
(.Petrykoska).
28 Zob. wyżej przyp. 25 oraz LR X V I; LR X V II; LR 1789 (indeksy).
108
http://rcin.org.pl