mazowsze

(Działdówha, Radziejówka, Kukłowka itp.). Wobec zachodzącego między tymi nazwami
obustronnego stosunku, trudno stwierdzić, która nazwa była starsza —wsi czy rzeki, jednak
procent nazw tego typu na Mazowszu, w przeciwieństwie do pozostałych ziem Polski, jest
znacznie większy, niż to by wynikało z obliczeń podanych przez A. Wilkonia36.
Natomiast do całkowicie mazowieckich tworów językowych należy dość liczna grupa
nazw występujących w kilku kombinacjach na północno-wschodnich obszarach Mazowsza,
odznaczających się następującymi charakterystycznymi cechami: 1) Nazwy rzek i strumieni
przejęte od nazw elementów fizjograficznych, często utrzymanych w 1 przypadku {Dąb,
Jabłoń). 2) Poza tym terenem niespotykane nigdzie zagęszczenie nazw miejscowych dwuniekiedy
trzy-członowych, których człon drugi jest nazwą rzeki, strumienia lub stoku ( Wiśniewo-Dąb,
Konopki-Jabłoń, Cedry-Złotystok). 3) Tworzenie nazw miejscowych dla osad położonych
in summitate {vertice) u „wierzchowiska” rzeki {Garvovo summitate Cubra —Karwowo
Wierzch Kubra, dziś Karwowo Kubrzane ; Wiśniewo Vertice Colonia, dziś Wiśniówek Wertycze)37.
Na zjawiska te, występujące masowo w ziemi łomżyńskiej i wiskiej, pierwszy zwrócił
uwagę Z. Gloger38, zaś A. Wolff dla samego tylko powiatu zambrowskiego, który jest klasycznym
przykładem tworzenia się tego typu nazw odrzecznych, wymienił około 30 miejscowości39.
Tworzenie się tego rodzaju nazw miejscowych, sięgające okresu kolonizacji, ostatnio objaśnił
J. Wiśniewski, słusznie stwierdzając, że „nazwa rzeki, bywała wtedy nieraz pierwszym
określeniem położenia osady. Stawała się ona niejednokrotnie nazwą wsi, albo na pewien czas,
albo na stałe”40. Spostrzeżenia metodologiczne J. Wiśniewskiego na ten temat ułatwiły nam
poprawnie rozwiązać nazwy kilku takich osad i rzek41. Dodajmy tu wreszcie, że do tej samej
typowo mazowieckiej grupy nazw wodnych należą dwuczłonowe nazwy rzek, w których człon
drugi jest nazwą strumienia, na Mazowszu pospolicie zwanego stokiem {Białystok, Ciepły stok
itp.), a które w całości zostały adaptowane do nazw wsi położonych na tymi stokami42.
Wpływ elementów fizjograficznych na formowanie nazw miejscowych jest powszechnie
znany. Wiadomo też, że w klasyfikacji polskich nazw geograficznych poważną grupę stanowią
nazwy topograficzne. W tej grupie osobne miejsce zajmują nazwy uformowane z wyrażeń
przyimkowych przy pomocy przyrostka za —Zagórze, Zakrzewo, Zalesie oraz Zabłocie, Zarzecze,
Zastruże — występujące dość równomiernie na wszystkich ziemiach polskich. Atoli z tej
grupy można jeszcze wydzielić interesującą podgrupę nazw terytorialnych i miejscowych,
urobionych od nazw rzek, które i pod tym względem wyróżniają Mazowsze od pozostałych
ziem Polski: Zawkrzei3, Zapilcze44, Zawisie45, oraz nazwy osiedli: Zaliwie, Zamienie, Zaorze,
Zaruzie, Zasonie, ZaskrodzieiG.
36 A. W ilkoń, Polskie nazwy miejscowe od nazw rzek, „Onomastica”, VIII, z. 1-2, 1963, s. 87-124.
87 Szersze omówienie formowania się tego typu nazw zob. A. Wolff, N azw y..., cz. I, s. 89, przyp. 12;
J. Wiśniewski, „Onomastica”, 9, 1959, s. 504-505. Trzy interesujące, w ten sposób utworzone nazwy miejscowe,
mianowicie Werchrata, Wierzchrachanie i Wierzchrzeczyca (rzeki Rata i Rachanka) w dawnej ziemi,
następnie województwie bełskim prawdopodobnie są mazowieckimi tworami toponomastycznymi z czasów,
kiedy ziemia ta w latach 1387-1462 była we władaniu książąt mazowieckich.
38 Z. Gloger, Dawna ziemia Łomżyńska, „Biblioteka W arszawska”, 1876, t. 2, s. 579-595.
39 A. W olff, N azw y..., cz. II, s. 91-92.
40 J. Wiśniewski, jak wyżej, s. 504-505.
41 Przykładowo 2 rzeczki odległe od siebie ca 20 km wpadające do W issy o identycznej nazwie Grązka.
Jedna płynie od Brzeźna i w Wąsoszy wpada do W issy, druga — od wsi Supy i pod Łojami-Awissą, również
wpada do Wissy. J. Wiśniewski, jak wyżej, s. 503, przyp.*44.
42 W. Pałucki, N azwy typu Białystok, Górny stok, Ponikłystok, „Onomastica”, VII, 1961, s. 45-81.
43 Położone za Wkrą ziemie północne Mazowsza płockiego. W 1363 r. in terra Zawkrynensi (Cod. dipl.
Pol., t. II, 1852, nr 741); 1367 r. terra nostra Zauukrensi (tamże, nr 751); 1384 r. Terra Sakrze (J. Voigt,
Cod. dipl. Prus., t. IV, nr. 26), zob. też. A. Borkiewicz-Celińska, Osadnictwo Zawkrza w okresie książęcym,
[w:] Studia i M ateriały do Dziejów Ziemi Zawkrzeńskiej, Warszawa 1971, s. 43-47. Ziemię Zawkrzeńską
(Zaphcre) wymienia też Święcicki.
44 Należące do Mazowsza terytorium za Pilicą, ściślej — między dolną Pilicą i dolną Rado mierzą,
odstąpione w 1359 r. przez Kazimierza Wielkiego na wieczne czasy Siemowitowi III ks. mazowieckiemn,
KDMaz., nr 81.
45 Zawisie — za Wisłą, „trans fluvium H istule” (MK, 35, f. 273) — prawobrzeżna część ziemi czerskiej.
W 1539 r. Zawisie weszło w skład nowo utworzonego powiatu gar wolińskiego. Zob. Wolff, s. 25-26.
46 Przejęte od następujących rzek mazowieckich: Liwiec, Mienia, Orz, Ruziec, Sona, Skroda.
110
http://rcin.org.pl