mazowsze

Najbardziej skomplikowaną sytuację osadniczą przedstawiała drobna własność, tj. wsie
szlachty cząstkowej i zagrodowej. Należące do poszczególnych właścicieli części wsi otrzymywały
osobne nazwy, z reguły w formie określenia dodanego do miana całej wsi lub do ogólnej
nazwy grupy osad, które stanowiły własność jednej rozrodzonej rodziny3. Długotrwałość
takich podziałów nierzadko prowadziła do traktowania części jako osobnych wsi, choćby pod
względem topograficznym była to razem tylko jedna miejscowość.
Rejestry poborowe — główna podstawa źródłowa naszej mapy w zakresie osadnictwa
— w założeniu powinny były objąć nazwy wszystkich miejscowości, aby przyporządkować
im ewidencję podatników, podstawy opodatkowania oraz wpłat. Dwie tylko grupy osad miały
pozostać nieuwzględnione, ponieważ nie podlegały poborowi: osady nowolokowane, czyli
jeszcze obdarzone wolnizną, oraz osady folwarczne, folwarki bowiem nie były obciążone
podatkiem. W rzeczywistości jednak, gdy patrzymy na rejestry poborowe jako na spisy
miejscowości z X V I w., wykazują one jeszcze inne braki. Dotyczy to szczególnie osadnictwa
drobnoszlacheckiego.
Z jednej strony są to wypadki traktowania przez rejestr części wsi jako osobnych miejscowości,
np. gdy zanotowano wpłatę tylko z jednej części i pominięto przy tym nazwę całej
osady. Z drugiej strony mamy do czynienia z dopisywaniem jakiegoś działu w różnych latach
do różnych sąsiednich wsi, a także z łączeniem przez rejestry poborowe odrębnych wsi
w jedną*. Przykładem ostatniego typu mogą być dwie wsie z powiatu gąbińskiego, Kąty i Lubiewo,
notowane w rejestrach poborowych razem (częściowo w formie Kąty alias Lubiewo);
sytuacja późniejsza, zwłaszcza pokazana na mapach z przełomu X V III i X IX w., pozwoliła
zdecydować, że i w X V I stuleciu musiały to być dwie wsie.
Wreszcie należy wymienić najpoważniejszy typ braków w rejestrach poborowych, mianowicie
opuszczenie całych miejscowości. Pomijając wspomniany brak osad nowolokowanych
i folwarcznych, było to spowodowane czasowymi zwolnieniami od poboru, np. wskutek spalenia
wsi, albo stanowiło wyraz nadużyć. Na ogół jednak opuszczenia całych miejscowości
w rejestrach nie mogły być liczne, ponieważ trudno było ukryć wieś przed znającym powiat
poborcą lub jego pomocnikiem, jedynie drobne osady w głębi puszczy łatwiej uchodziły rejestracji.
Inaczej było z rzeczywistą liczbą włók i poddanych, od których należał się podatek,
a które w dużej części nie trafiały do rejestrów. Wykorzystanie wszystkich zachowanych
rejestrów poborowych z drugiej połowy X V I w., uzupełniających się wzajemnie, sprawia,
że brak miejscowości w tych źródłach możemy uznać za znikomy.
Nie mniej jednak, aby — dla przedstawienia na mapie całości osadnictwa — uzupełnić
niedostatki wymienionych rejestrów, wykorzystaliśmy w miarę możliwości inne źródła.
Były to przede wszystkim rejestry poborowe wcześniejsze oraz rejestry pogłównego i podymnego
z drugiej połowy X V II w., a dalej wizytacje kościelne, lustracje dóbr królewskich, wypisy
zgromadzone w kartotece Słownika historyczno-geograficznego Mazowsza w średniowieczu;
sporadycznie korzystaliśmy także z innych źródeł, np. z Metryki Koronnej. Przyjęliśmy założenie,
że miejscowość poświadczona w pierwszej połowie X V I lub nawet w X V w. oraz później
w stuleciu X V II istniała w okresie przedstawionym na naszej mapie4.
Przy korzystaniu ze źródeł innych niż rejestry podatkowe należało pamiętać, że nie wszystkie
występujące w nich nomenklatury są świadectwem istnienia osad. W wizytacjach,
w inwentarzach dóbr, aktach transakcji majątkowych, w przywilejach królewskich i dokumentach
erekcji parafii oprócz wsi i folwarków mogły występować także nazwy pól, łąk,
8 Tutaj można dodać, że niekiedy dochodziło do zazębiania się nazw wsi w okolicach drobnoszlacheckich :
np. w pow. nurskim na pograniczu licznych w si o wspólnej nazwie Bienica ze wsiami o wspólnej nazwie
Go die wo znajdowała się Sienica Godlewo, a między Godlewami i Łętowami — Łętowo Godlewo.
4 Nieco odmiennym przypadkiem, w którym rolę odegrało również znaczenie nazwy miejscowej, było
oznaczenie w pow. warszawskim wsi Grodzisko koło Bródna. Nazwa ta nie wystąpiła w rejestrach poborowych,
natomiast w lustracji z 1569 r. mówi się o nieczynnym młynie Grodzisko (LM 1569 k. 79); w 1602 r.
jest to rola z zabudowaniami, w 1619/20 r. — wioska Grodzisko zasiedlona przez 4 chłopów (LM X V II,
s. 237). Innym przykładem osady nie występującej w rejestrach poborowych może być Kałęczyn w pow.
ciechanowskim lub sąchockim; ta wieś szlachecka jest wzmiankowana w lustracji z 1565 r. (LM 1565, t. II,
s. 21-22), a następnie w wizytacji z 1609 r. (Arch. Diec. Płoc. nr 11, k. 262v). Natomiast nie uwzględniamy
W oli Paprockiej w pow. wareckim, która jest wzmiankowana u Długosza (L B 1 .1, s. 348), a potem występuje
dopiero w X X w. (w Skorowidzu miejscowości... 1921 r. — miejscowość z 1 domem).
9 — Mazowsze w II połowie 65
http://rcin.org.pl