mazowsze

Ziemia rawska dzieliła się w X V I w. na dwa powiaty: rawski i bialski. Mimo że
tradycja tego podziału była dość wczesna — XV-wieczna96, nie zachowały się źródła, które
by pozwoliły precyzyjnie wydzielić zasięg powiatu bialskiego w X V I w. ; podział ten nie był
również wprowadzony w rejestrach skarbowych. Wobec tego za punkt wyjścia do rekonstrukcji
granic przyjęto stan z X V III w.
Mapa Perthéesa oraz taryfy dymów z lat 1789-1790 są. zasadniczo zgodne co do zasięgu
tego powiatu, różniąc się jedynie co do parafii Sierzchowy, którą mapa Perthéesa zalicza do
powiatu rawskiego, natomiast taryfy podymnego do powiatu bialskiego. Analiza układu parafii
w obrębie XVI-wiecznych rejestrów poboru doprowadza do wniosku, iż po parafii Biała
zapisane zostały wszystkie inne parafie, które w X V III w. niewątpliwie należały do powiatu
bielskiego, a ponadto następujące parafie: Krzemienica, Czerniewice (obie w sąsiedztwie
Sierzchowów) i Białynin. Parafie Czerniewice i Krzemienica leżały znacznie bliżej Rawy niż
Białej, co świadczyłoby o tym, że mieszkańcy tych parafii zapewne i w X V I w. odpowiadali
przed sądem rawskim; usytuowanie zaś parafii Białynin w ogóle wykluczało jej przynależność
do powiatu bialskiego. W rezultacie przyjęliśmy dla X V I w. granicę podaną na mapie Perthéesa
z zaznaczeniem alternatywy dla parafii Sierzchowy.
Na uwagę zasługuje fakt, że miejscowość parafialna Jaruzel w X V I w. płaciła pobór
w dwóch ziemiach: rawskiej i sochaczewskiej. Ten stan rzeczy został potwierdzony również
i w X V III w. przez taryfy podymnego 1789-1790 r., gdzie część wsi Jaruzel z plebanią wymieniona
została w powiecie mszczonowskim, druga zaś część wsi w powiecie bialskim.
Ziemia sochaczewska składała się w X V I w. z dwóch powiatów: sochaczewskiego
i mszczonowskiego. Rejestry poboru wydzielają powiat mszczonowski w latach 1552
i 1557, zaliczając do niego parafie: Mszczonów, Chojnata i Jaruzel (część), natomiast przynależność
do powiatu mszczonowskiego jeszcze dwóch innych parafii: Grodzisko i Osuchów,
została poświadczona przez rejestr z 1497 r., samej zaś parafii Grodzisko także przez dokument
odnowienia erekcji parafii w 1590 r.97
Wynik rekonstrukcji granic województwa płockiego na MM w porównaniu z W P
wykazuje rozbieżności, wynikające z przyjętej odmiennej metody pracy. Mają one charakter
nie tylko linearny — przekazując inne wygięcia granicy — lecz także wprowadzają korekty
co do przynależności powiatowej i parafialnej poszczególnych miejscowości. Wśród tych zmian
należy wymienić próbę odmiennego rysunku granic parafii Kuklino, tworzącej w poprzednim
ujęciu eksklawę powiatu szreńskiego w powiecie mławskim.
Województwo płockie w początkach X V I w. liczyło 2 ziemie i 7 powiatów. W 30-tych latach
X V I w. (zapewne około 1538 r.) został wyodrębniony z powiatu bielskiego nowy, ósmy powiat
— sierpecki98.
Przy wykreślaniu granic, kilka miejscowości leżących na pograniczu dwu powiatów przecięto
granicą (ponieważ analiza wpłat poboru wykazała, że miejscowości te konsekwentnie
płaciły z części wsi podatki w jednym powiecie, z części wsi natomiast — w innym) a mianowicie:
pomiędzy powiatem płońskim i bielskim miejscowość Górę, pomiędzy powiatem
szreńskim i raciąskim miejscowość Strzegowo.
Przechodząc do omówienia rekonstrukcji granic administracji kościelnej podajemy
dla ogólnej orientacji schemat struktury administiacji kościelnej na Mazowszu X V I w.
w aneksie II.
Dotychczasowe badania nad przebiegiem granic administracji kościelnej przyniosły bardzo
uproszczoną znajomość zarysu granic diecezji i archidiakonatu, czy dekanatu99. Dokładniej­
96 Wolff, s. 17.
97 P. Mazowsze, s. 146, przyp. 1; M. Bojanek, Kościół i parafia w Grodzisku. Monografia historyczna na
podstawie zródeł parafialnych. Warszawa 1917, s. 9 i 11.
98 W latach 1531 i 1538 rejestry poboru jeszcze nie wydzielały powiatu sierpeckiego. Po raz pierwszy
wystąpił on w rejestrze 1540 r. (A G A D , A SK , I nr 4, k. 77-97v, 182 nn., 396-400v). Natomiast notatka
w księgach grodzkich płockich z 1538 r. określa wieś Krajewice Żabowo jako położoną w powiecie sierpeckim
(Kartoteka SH GM, P łockie grodz, wiecz. 5, 56v-57).
99 T. Żebrowski, Diecezja płocka, maszynopis, s. 6; B. Kumor, Granice metropolii i diecezji polskich
(966-1939), „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, t. X V III, 1969, s. 288-352; t. X IX , 1969, s. 271-351,
t. X X , 1970, s. 253-374, t. X X I, 1970, s. 309-404; Nowacki, s. 35-39, por. mapa; W . Müller, Organizacja
51
http://rcin.org.pl