mazowsze

w tym czasie spornych odcinków granicy prusko-mazowieckiej10. Drobne przesunięcia w przebiegu
tej granicy, spowodowane stosunkami własnościowymi w obrębie poszczególnych wsi,
odnotowują także źródła X V III w .11
Przy rekonstrukcji granicy Mazowsza z innymi ziemiami Korony wynikły trudności
na styku z Podlasiem, związane z obfitością punktów spornych poświadczonych dla X V I w.
W 1546 r. prace komisarzy królewskich koronnych, podjęte z inicjatywy Zygmunta Augusta,
doprowadziły do spisania dokumentu, zawierającego zarówno zeznania jak i skargi właścicieli
pogranicznych dóbr, wykaz tytułów własności do dóbr leżących w pobliżu granicy, wreszcie
opis różnych wersji linii granicznych, podawanych zarówno przez stronę polską, jak litewską12.
Dokument ten miał mieć charakter projektu, stanowiącego podstawę późniejszej decyzji
co do przebiegu granicy. Choć nie została ona oddzielnie wydana, przyjmuje się na ogół,
że wynik pracy komisarzy z 1546 r. nabrał z biegiem czasu mocy obowiązującej13.
Porównując przebieg granicy z 1546 r. dzielącej W. Ks. Litewskie od Mazowsza, oraz
zasięg osadnictwa mazowieckiego i podlaskiego, zrekonstruowany na podstawie rejestrów
poborowych z końca X V I w .14, widzimy znaczne cofnięcie się granicy mazowieckiej na zachód ;
jeszcze w pierwszej połowie X V I w. sięgała ona na wschód poza Biebrzę15. Zwłaszcza duże
zmiany zaszły w tym czasie w widłach rzek Biebrzy i Narwi.
W związku z powyższym, za podstawę wykreślenia granicy mazowieckiej schyłku X V I w.
przyjmujemy zasięg osadnictwa z końca X V I w., wychodząc z założenia iż: po pierwsze,
rozgraniczenie z 1546 r. nie miało mocy prawnej, po drugie, w ciągu X V I w. spory graniczne
pomiędzy mieszkańcami Podlasia i Mazowsza mogły być rozstrzygane drogą każdorazowych
decyzji sądowych, jak np. ciągnąca się przez cały wiek X V I regulacja granicy pomiędzy Niwiskami
i Wolińcami od strony mazowieckiej oraz Chodowem i Siedlcami od strony podlaskiej,
z wyznaczeniem rzeki Żytniej jako granicy16; po trzecie, zaksięgowanie poboru ze spornych
miejscowości pogranicznych w rejestrach skarbowych województwa mazowieckiego lub podlaskiego
w końcu X V I w. stało się dla nas podstawą wytyczenia granicy między tymi województwami,
a zatem przypuszczenia, że istniał odpowiedni podział kompetencji pomiędzy
urzędami ziemskimi województwa mazowieckiego i podlaskiego17.
Trudności w przeprowadzeniu rekonstrukcji granicy na obszarach peryferyjnych, o rzadkim
osadnictwie, najjaskrawiej wystąpiły na spornym niemal przez cały X V I w. odcinku,
dzielącym jednocześnie mazowiecki kompleks dóbr kapituły warszawskiej od majątków szlachty
podlaskiej z Lipek i Maliszewa. Granica ta jeszcze w połowie X V I w. nie była precyzyjnie
10 K onstytucja 1607 r. (Vol. Leg. II, s. 444), 1609 r . (op. cit., s. 467), 1611 r. (op. cit. I I I , s. 14), 1613 r.
(op. cit., s. 91), 1616 r. (op. cit., s. 144).
11 Świadectwem drobnych przesunięć na granicy mazowiecko-pruskiej w końcu X V I I I w . jest wzm ianka
w opisie lustratorskim wsi D ąbrow a, graniczącej ze wsią Pruskie R ozłogi: „Ze wszystkiem swoim położeniem
m a sąsiedztwo z Prusam i, której też dawniejszym czasem do wsi Pruskie Rozłogi zwanej, gruntu niemało
sztukę zabran o” (Lustracja starostwa ostrołęckiego 1789 r. A G A D , X L V I , 166, k. 9/307).
12 A D 1546. Descriptio finium, iniuriarum et differentiarum subditorum S R M M agni Ducatus Lituaniae
et Masoviae occasione finium utrinque exortarum... [w : ] Dogiel.
13 L . Kolankowski, Zygmunt August wielki książę Litwy do roku 1548, L w ó w 1913, s. 272-276.
14 P . Podlasie, cz. I, por. także, cz. I I s. 23.
15 N adania dla Bożejew a (1436 r.), Brzostowa (1536 r.), M ocarzy D ąbrów k i z obu brzegam i rz. Biebrzy,
por. Dogiel, s. 4; nadania dla Targoni (1513 r.) z obu brzegam i rz. Śliny, por. Dogiel, oraz A G A D , Kapiciana,
n r 58.
16 1509 r., M R P S I V - 1, 603; 1609 r., Vol. Leg. II, s. 394.
17 W 1546 r. wieś Trzciana by ła podzielona pom iędzy L itw ę i Mazowsze (via per medium praedictae
villae Trzciana, quam inter Ducatus praefatos rivulus quidam illic oriundus usque ad montem dividit, Dogiel,
s. 3). W końcu X V I w. wieś ta płaciła pobór w pow. bielskim w oj. podlaskiego (P . Podlasie, cz. 1, s. 118,
155). N ie m am y żadnych inform acji co do w płaty poboru łanowego z W o li D obarskiej, leżącej w 1546 r.
na spornym terenie pomiędzy Mazowszem i Podlasiem, natomiast puszcza D obarz w 1571 r. była zaliczona
do starostwa goniądzkiego (tamże, s. 178), a bór D obarz w tym samym czasie lustrowany w obrębie w oj.
podlaskiego (Lustracje województwa podlaskiego 1570 i 1576, w yd. J . Topolski i J . W iśniewski, W ro cław
1959, s. 142 i przyp. 284, s. 123). Schoczowie to wieś Szorce Cibarzewo, płacąca pobór w ' 1580 r. w powiecie
bielskim w oj. podlaskiego (P . Podlasie, cz. 1, s. 118). Co do wsi Zayki B ykow ie można stwierdzić przynajm niej
to, że wieś Zajk i opłacała pobór zarówno w 1580 r. jak w 1591 r. w par. Tykocin, pow. bielskiego (tamże,
s. 120, 154); miejscowości Bykow ie nie potrafim y zidentyfikować, nie jest to jednak wieś B yki w par. Kulesze
(tamże, s. 100, 201).
38
http://rcin.org.pl