mazowsze

W tej grupie oszacowano na 1.000-2.000 mieszkańców49. Zaludnienie przeważającej większości
miast mazowieckich (60 ośrodków) oceniono poniżej 1.000 mieszkańców, określając je mianem
miasteczek50. Chociaż ubóstwo informacji dotyczących najmniejszych ośrodków miejskich
Mazowsza pozostawia niekiedy wątpliwość, czy liczyły one ponad 200 mieszkańców,
wszystkie miasteczka oznaczono na mapie tą samą sygnaturą, co wsie duże.
Liczba i zaludnienie miast mazowieckich w drugiej połowie X V I w.
T a b e la 1
Województwo płockie rawskie mazowieckie Mazowsze
Własność
królewska
kościelna
szlachecka
ogółem
królewska
kościelna
szlachecka
ogółem
królewska
kościelna
szlachecka
ogółem
królewska
kościelna
szlachecka
ogółem
Ponad 5000 mk
1000-5000 mk
do 1000 mk
3
1
1 1
10
5
11
5
5
2
3 8
7
16
1
30
5
3
7
1
21
1
34
33
1
38
U
6
10
2
39
1
46
60
Ogółem 4 1 11 16 10 5 8 23 36 10 22 68 50 16 41 107
Powyższe podsumowanie zbiorcze liczebności miast mazowieckich w drugiej połowie
X V I w. z rozróżnieniem ich przynależności własnościowej i rozbiciem na grupy wielkościowe
prowadzi do stwierdzenia, że niemal połowa spośród nich, a zarazem około 85 % liczących
ponad 1.000 mieszkańców, należała do króla. Prawie 40% ogółu miast stanowiło własność
szlachecką, ale z wyjątkiem dwu były to miasteczka liczące po kilkuset mieszkańców. Natomiast
miast kościelnych na Mazowszu było tylko 15 % ze zdecydowaną przewagą mniejszych.
Charakterystyka liczbowa zaawansowania procesu urbanizacyjnego szesnastowiecznego
Mazowsza jest trudna. Szeroka rozpiętość wielkościowa, a co za tym idzie i funkcjonalna
poszczególnych osiedli miejskich budzi zastrzeżenia co do równania ich w łącznym podsumowaniu.
Z drugiej strony rozległa skala mazowieckiego zróżnicowania osadniczego osłabia
wartość informacyjną niwelujących je przeciętnych statystycznych. Zestawienia porównawcze
w odniesieniu do ogólnej liczby osiedli mazowieckich, wygórowanej ze względu na osadnictwo
drobnoszlacheckie, stają się niemiarodajne zarówno w skali między dzielnicowej, jak i międzywojewódzkiej51.
Ustalenia wzajemnych relacji ludności miejskiej w stosunku do ogółu zaludnienia
budzą wątpliwości z racji niepewności obustronnych szacunków52. Zawodne również
są stosunki liczb miast do powierzchni całej dzielnicy czy poszczególnych województw,
ponieważ wewnętrzne ich zróżnicowanie w obrębie województwa mazowieckiego przewyższa
znacznie, jak o tym świadczy poniższe zestawienie, różnice międzywojewódzkie.
Nadto liczbowy obraz zagęszczenia miast w poszczególnych województwach, a zwłaszcza
ziemiach, zniekształca stan rzeczywisty obsługi miejskiej osadnictwa rolniczego, gdy w powierzchni
ogólnej wiele ważą obszary zalesione. Przykładem ziemia łomżyńska, obejmująca
większą część Puszczy Zagajnicy, ze wskaźnikiem 1 miasto na 842 km2. Natomiast najniższe
49 Wymieniając w kolejności alfabetycznej były to : Andrzejewo, Bolimów, Gostynin, Czersk, Garwolin,
Grójec, Janowo, Kamieniec, Kolno, Latowicz, Stary Liw, Maków, Mińsk, Nowe Miasto (w z. zakroczymskiej)*
Nowogród, Nur, Płońsk, Piaseczno, Raciąż, Radziłów, Serock, Sierpc, Wąsosz, Wizna, Zakroczym, Zambrów.
60 Zgodnie z propozycją J. Ochmańskiego, W kwestii agrarnego charakteru miast W. Ks. Litewskiego
w X V I w., „Studia Historica”, op. cit., s. 294, przyjmującego 6- 6,5 osób na dym. Płynność terminologii
źródeł podnosi Z. Kulejewska-Topolska, Oznaczenia i klasyfikacje miast w dawnej Polsce (X V I-X V III w.),
„Czas. Prawno-historyczne”, t. V III, z. 2, 1956, s. 253-268. L M 1565, określa mianem miasteczka między
innymi Radziłów, Uczący „309 domów i z siedliskami pustymi” (s. 55) oraz Ostrołękę z 334 domami (s. 41 nn.).
51 Wskutek mnogości niewielkich osiedli drobno-szlacheckich w województwach mazowieckim i płockim,
województwo rawskie górowało nad nimi półtorakrotnie wyższym udziałem miast (odpowiednio 1,5%
i 2,2% ogółu osiedli). Natomiast w obrębie województwa mazowieckiego stosunek liczbowy miast ziemi
ciechanowskiej wyniosił zaledwie 0,65 %, podczas gdy w ziemi czerskiej ponad 3 % ogółu osiedli.
52 Województwo płockie i rawskie wydają się liczyć w drugiej połowie X V I w. około 20% ludności
miejskiej, województwo mazowieckie nieco więcej, głównie dzięki skupionym tu kilku największym ośrodkom
miejskim, dla których szacunki zaludnienia mogą zawierać największe odchylenia błędów.
84
http://rcin.org.pl