mazowsze

w Petersburgu w 1806 r.). Natomiast województwo mazowieckie nie doczekało się publikacji
mapy Perthéesa. Opracował on to terytorium w dwóch kolejnych wersjach, z których pierwsza,
ukończona w 1783 r., rozpoczynała całą serię mapp szczegulnych. Ta mapa mogła być tylko
w części obejmującej diecezję płocką oparta na szczegółowych opisach parafii (na ankiecie
biskupa Michała Poniatowskiego), jednak ponieważ takie opisy miały stanowić główną podstawę
całej serii, Perthées opracował w latach 1789-1791 drugą wersję mapy województwa
mazowieckiego, bardziej szczegółową i dokładną3. Z tego terenu opublikowano jedynie
mapę okolic Warszawy (Okolica Warszawy w diametrze piąciu mil, wyrytowana w Paryżu
w 1794 r.). Mapka ta była gotowa w 1786 r., ale treść ma już zgodną z drugą redakcją mapy
województwa mazowieckiego.
Nie oparte na zdjęciach terenowych mapy Perthéesa miały jako podstawę opisy parafii
z lat 1783-1784, nieliczne punkty z oznaczonymi współrzędnymi geograficznymi oraz dorywczo
i pobieżnie zbierany materiał kartograficzny (zdjęcia drogowe itp). W rezultacie
dokładność map Perthéesa jest bardzo niezadowalająca, np. w oznaczonej niemal całkowicie
sieci osadniczej lokalizacja prawie wszystkich miejscowości jest błędna4.
W naszej pracy mapy Perthéesa posłużyły głównie do zagadnień dróg, granic administracji
państwowej i nazw wodnych, a tylko w niewielkiej mierze były pomocne w kwestiach
lokalizacji osad. Poza tym wyzyskano z map tabelaryczne zestawienia dóbr królewskich
i kościelnych.
Sporadycznie korzystaliśmy z materiałów Perthéesa, które stanowiły etap przejściowy
między opisami parafii a rysowaniem samych map. Mianowicie są to szkice poszczególnych
parafii, które w latach 1801-1807 zostały oprawione w 12 tomach pt. Geograficzno-staiystyczne
opisanie parafiow Królestwa Polskiego...*.
Kilka lat wcześniej , zanim Perthées przystąpił do pracy nad mapami szczegółowymi,
w 1778/79 r. Franciszek Czaykowski opracował mapę diecezji płockiej (skala około
1:190 000). Mapa Ozaykowskiego, mająca jeszcze większe zniekształcenia niż mapy Perthéesa,
służyła nam pomocniczo przy opracowaniu granic parafialnych, a tylko wyjątkowo
przy lokalizacji miejscowości6.
Już w drugim rozbiorze Polski część Mazowsza znalazła się pod panowaniem Prus, a trzeci
rozbiór przeciął nasze terytorium granicą prusko-austriacką, stąd też Mazowsza dotyczą
w zasadzie trzy różne mapy zaborcze7.
Najmniejszą dokładnością odznacza się mapa tzw. Prus Południowych, wydana przez
budowniczego Dawida Gilly w skali 1:150 000 w 1802/3 r.8Jest to redukcja zdjęć terenowych,
które opracowano w skali 1:50 000. Przeprowadzono je pod kierunkiem Gilly’ego
i Crona (Krohna) w latach 1793-1796 na obszarze zajętym podczas drugiego rozbioru, a także
na części trzeciego zaboru9. Zdjęcia te nie były poprzedzone triangulacją lub oznaczeniem
8 Klisze fotograficzne już nie istniejącej m apy z 1783 r. znajdują się w zbiorach Z B H G w W arszaw ie.
M apę w ojew ództw a mazowieckiego z 1789-1791 r. znam y tylko z kopii, m ającej tytuł i objaśnienia w języku
rosyjskim (kopia z lat 1797-1812, w zbiorach A G A D ).
4 K . Buczek, Dzieje..., s. 80-91; tenże, The IIistory..., s. 11, 98-110, fig. 53-58; W P , s. 17-18 i reprodukcja
m apy w ojew ództw a płockiego Perthéesa; J. Gołaski, Kształtowanie się mapy wsi w Polsce do końca
X V I I I w. Studia nad genezą wielkoskalowej informacji kartograficznej, W ro cław 1969, s. 53-56.
8 Rękopis w Bibliotece Akadem ii N au k IJSR R w Kijow ie, m ikrofilm w I H P A N w W arszaw ie. N a
karcie każdej parafii znajduje się w ykaz należących do niej miejscowości i dodatkowe objaśnienia oraz
w ykonany następnie szkic; dla niektórych parafii są załączone obszerne opisy. Luźne karty, które musiały
być sporządzone w różnym czasie, zależnie od tego, jakie województwo aktualnie Perthées opracowywał,
zostały w latach 1801-1807 (datowanie na podstawie wzm ianek w treści) zestawione według podziałów
kościelnych, opatrzone nie zupełnie odpowiednim tytułem i oprawione w 12 tomów.
8 M apa Czaykowskiego zaginęła, ale zachowała się jej fotografia w Z B H G . K . Buczek, Dzieje..., s.
85-86; W P , s. 18.
7 Por. M apka Przeglądowa w Pracach Kom isji A tlasu Historycznego Polski, t. I I I , K raków 1935,
po s. 336; E . O. Kossmann, D ie preussischen Landesaufnahmen in Polen (1753-1806), „Jom sburg”, I, 1937,
m apa po s. 128.
8 Special Karte von Suedpreussen... unter Mitwurkung des Directors Langner, reducirt und herausgegeben
vom geheimen Ober-Bau-Rath Gilly, Berlin 1802-1803 (13 arkuszy).
9 Zdjęcie G illy’ego i Crona obejm uje również tę część drugiego zaboru, którą później włączono do
N ow ych Prus W schodnich. Całość składa się z 89 arkuszy, przechowywanych obecnie w Staatsbibliothek
24
http://rcin.org.pl