mazowsze

IV. NAZEWNICTWO
Władysław Pałucki
W pracy nad mapą Mazowsza, która —według przyjętego założenia —podaje nazw y
osiedli w brzmieniu z drugiej połowy XVI w., identyfikacja i lokalizacja miejscowości,
tudzież ustalenie ich właściwego brzmienia i pisowni zajmowały nam najwięcej czasu i przysporzyły
wiele trosk. Był to zresztą najdłuższy etap pracy nad tą mapą. Samo zaś nazewnictwo,
z uwagi na mazowiecką specyfikę toponomastyczną1, to problem, któremu poświęciliśmy
wiele narad i konsultacji w gronie specjalistów —historyków, geografów, językoznawców.
Wprawdzie pewne zjawiska toponomastyczne znane są w całej Polsce, nigdzie jednak
nie występują tak masowo, niekiedy dominująco, a nawet w swych interesujących formach
wyjątkowe, jak właśnie na Mazowszu. Oprócz bowiem nazw topograficznych i dzierżawczych,
na Mazowszu w XVI w. występujących przeważnie z sufiksami -ino, -ewo, -owo (Gumino,
Milewo, Karwowo), następnie patronimicznych na -ioe, i specjalnie mazowieckich odpowiedników
na -ęta (Janowięta)2, oraz nie spotykanych (prócz Podlasia i ziemi łukowskiej) w tak
wysokim procencie nazw rodowych3, ewentualnie także herbowych4, Mazowsze, zwłaszcza
dalsze, jest skupiskiem nazw złożonych : dwuczłonowych, o różnej kolejności poszczególnych
członów, pisanych łącznie lub rozłącznie (jBiałystok, Zaręby-Romany, Dąbrowa-Modzełe),
trój członowych (Krzyżewo Stare Jurki), a nawet czteroczłonowych (Kossaki Ciepły stok
Nabiełne)6.
Wreszcie, ograniczając się do kwestii najważniejszych, na Mazowszu jeszcze w XVI w.
występuje chwiejność i zmienność, względnie równoległość form nazewniczych, np. przekształcenia
z patronimicznych w dzierżawcze (Budziszewice — Budziszewo) lub rodowe
(Idzikowice —I dziki*), związane po części ze zmianą typu własności (np. z cząstkowej
w drobnoszlachecką).
Zmiany form nazewniczych były niekiedy pozorne, powstałe wskutek mylnych lub niestarannych
zapisów w źródłach różnego typu. Usunięcie tych, niełatwo dających się wykryć,
błędów lub zwykłych pomyłek pisarskich7, zwłaszcza w nazwach złożonych (dochodzi tu
kolejność poszczególnych członów), pochłonęło nam dużo czasu, zaś uzyskane wyniki takich,
często żmudnych badań, są pewniejsze w tych wypadkach, w których rozporządzaliśmy większą
liczbą zapisów, pochodzących z różnych, niezależnych od siebie źródeł.
1 Oprócz próby klasyfikacji nazw miejscowości dokonanej przez W. Taszyckiego (Słowiańskie nazwy
miejscowe — Ustalenie podziału, Prace K om isji Językowej P A U , nr 29, Kraków 1946) całość mazowieckiej
toponomastyki zawierają prace: A. Wolff, Nazwy miejscowe na Mazowszu, „Onomastica”, I -I I , 1955-1956,
s. 60-116, 69-94 i nadbitka, Wrocław 1955; Zierhoffer; Obszerne recenzje tegoż zob. P. Smoczyński („Onom
astica” r. V, 1959, s. 463-493) i J. Wiśniewski (tamże, s. 494-520).
2 W. Taszycki, Patronimiezne nazwy miejscowe na Mazowszu, Kraków 1951; rec. W. Pałucki („Kwart,
H ist.”, R. L IX , 1952, s. 134-140); A. W olff, N azw y..., s. 63-104.
8 Zierhoffer, s. 89-99; P. Smoczyński, s. 481-482; H. Górnowicz, Rodowe nazwy Wielkopolski, M ałopolski
i Mazowsza, Gdańsk 1968.
4 A. W olff, N azw y..., s. 69-83. Przeciwko wydzielaniu takiej, herbowej grupy nazw miejscowych opowiedział
się W. Taszycki, Dwa studia z polskiej toponomastyki, „Slavia Occidentalis ”, t. X X , 1960 z. 2,
s. 173-176.
5 Zdaniem J. Wiśniewskiego (op. cit., s. 512) powstanie tych nazw jest związane ze specyficzną strukturą
społeczną Mazowsza.
6 A. W olff, N azw y..., s. 105-116; Zierhoffer, s. 21-84.
7 Niektóre pomyłki — jak sądzi A . W olff (N azw y..., s. 121) — pochodzą niekoniecznie z prostej nieuwagi
pisarza, lecz z błędnej etym ologii.
103
http://rcin.org.pl