mazowsze

gajów i uroczysk leśnych5. Dla wyjaśnienia niektórych wątpliwości tego typu pomocne były
mapy z przełomu X V III i X IX w., chociaż teren zajęty wówczas przez miejscowość mógł
być dwa stulecia wcześniej tylko polem o tej samej nazwie, a zatem uzyskany na tej drodze
wynik należy uznać nie za pewny lecz prawdopodobny.
Mając do czynienia z zapisanymi w rejestrach poborowych nazwami, które mogły odnosić
się do odrębnych osad albo do ich niesamodzielnych części, przeważnie przyjmowaliśmy pierwszą
możliwość, żeby raczej nie pominąć rzeczywiście istniejącej miejscowości
niż ustrzec się uznania części wsi za osobne osiedle. Zasadą tą kierowaliśmy się także wtedy,
kiedy rejestry podawały tylko jedną miejscowość, ale inne źródła z kartograficznymi włącznie
przemawiały za odmiennym rozwiązaniem. Tak np. postąpiliśmy w wypadku dzisiejszej
wsi Kaski w powiecie sochaezewskim, którą szesnasto wieczne rejestry poborowe i lustracje
przedstawiają jako jedną wieś, natomiast dane z przełomu X V i X V I w. oraz z X V III w.
wskazują na trzy osady (Kaski Gągolina, Kaski Młyńska Wieś i Kaski Wyczółki)6. Wałowice
z powiatu rawskiego są przykładem miejscowości, którą część rejestrów wymienia jako jedną
wieś złożoną z trzech działów, a pozostałe rejestry jako trzy osobne wsie. Wykorzystując
pokazane na mapach Gilly’ego i Kwatermistrzostwa zgrupowania zabudowy oznaczyliśmy
trzy wsie Wałowice7.
Wymienionej zasady nie stosowaliśmy jednak w takich wypadkach, kiedy dwie nazwy
dotyczyły raczej jednej miejscowości, niż dwóch odrębnych. Przede wszystkim chodzi tutaj
0 nazwy wsi szlachty cząstkowej i zagrodowej zapisane w rejestrach z różnych lat, a składające
się z tego samego członu głównego i odmiennych członów dodatkowych. Skomplikowane
1 dość płynne nazewnictwo wsi drobnoszlacheckich, gdyby każdą nomenklaturę uznać za
oznaczającą inną miejscowość, prowadziłoby do nadmiernego powiększania liczby miejscowości
zlokalizowanych w przybliżeniu lub zgoła niezlokalizowanych. Jeżeli więc późniejsza
sytuacja pokazana na mapach umożliwiała osobną lokalizację tylko jednej osady, a informacje
obu zapisów (nazwisko właściciela, liczba włók itp.) pozwalały przyjąć możliwość,
że mamy do czynienia z dwiema nazwami jednej wsi, decydowaliśmy się na takie rozwiązanie:
w indeksie miejscowości obie nazwy zostały zestawione razem, z nich pierwsza jako hasło
główne (tj. zgodne z nazwą umieszczoną na mapie), a druga w nawiasie ze znakiem zapytania.
Na przykład w powiecie nurskim wieś Tymianka Wachnie (Tymianka Przeczki?), w powiecie
gąbińskim Nieznachy (Piasek?, Długi Ostrów?), czyli dzisiejsza Kępa Antonińska.
Różne nazwy występujące w tym samym rejestrze poborowym tylko wyjątkowo uznaliśmy
za odnoszące się do jednej osady. Oto przykłady: Zaborowie Plebańskie w powiecie
grójeckim było określeniem części wsi Zaborowie Małe, należącej do plebana w Lewiczynie,
gdy pozostała część stanowiła własność szlachty zagrodowej8. Wzmiankowane w rejestrach
poborowych powiatu błońskiego nazwy dwóch ośrodków parafii, Rokitno Górne i Rokitno
Dolne, odnieśliśmy do jednej wsi Rokitno, gdyż nic innego nie wskazuje, aby to były dwie
miejscowości9. Podole, Zalesie i Nowy Dwór w powiecie rawskim, zgodnie z rejestrami poborowymi
i lustracjami, uznaliśmy za jedną wieś10.
Częściami miejscowości są przedmieścia, których nasza mapa nie pokazuje. Uwzględniliśmy
natomiast wsie leżące obok miast i niekiedy nazywane przedmieściami (np. Kozina pod
5 W wizytacji np. mogło to być pole noszące nazwę wsi, która znajdowała się dawniej w tym miejscu,
a wymieniono je ze względu na dziesięcinę. Tak samo ostrożnie należy traktować nazwy wzmiankowane
w lustracjach przy opisie granic dóbr królewskich. Np. wieś Komorów w pow. bialskim miała graniczyć
m. in. z Korabiewicami (chodziło o Podskarbice) i „z Pruskiem” (Ossowice lub ich część należąca do Pruskich).
L R X V I, s. 12.
6 Rejestry z lat 1496, 1508 i 1510, Taryfy 1789-1790, mapy Perthóesa, Gilly’ego i Kwatermistrzostwa.
7 J. Łaski wymienia Wałowice triplex (Łaski, t. II, s. 293-294); w 1789 r. Wałowice Potrójne (Taryfy).
8 P. Mazowsze, s. 233, 1576 r.; Zaborowie Plebana wymienione także w rejestrze z 1573 r.
9 Tak też w wizytacji z 1603 r. (Wizytacje arch. warsz. 1598-1603, k. 152) i w Kartotece SHGM. Por.
Nowacki, s. 517.
10 w rejestrach poborowych z lat 1534-1582: Podole alias Zalesie, Podole Zalesie. W 1523 r. „Podolye
et Zalyeschye, villa in duas partes divisa et cognominibus praedictis cognominata” (Łaski, t. II, s. 288-
- 289). W lustracjach z 1564 i 1570 r. wieś Nowy Dwór i Podole „jest jedna dziedzina” (L R X V I, s. 17-19,
159); w lustracjach z 1616, 1630 i 1661 r. to samo z dodaniem nazwy Zalesie (L R X V II, s. 42, 64, 127). L u ­
stracja z 1789 r. mówi o wsi Nowy Dwór, że „składa się z sobą nierozdzielnych i nie odgraniczonych Nowego
Dworu, Podola i Zalesia” (L R 1789, s. 46).
66
http://rcin.org.pl