mazowsze

akterem zagospodarowania północnego przedmieścia w XVIII w. zawiera w rozdziale I
omówienie dziejów tego terenu także w XV-XVII w., ale bez kartograficznego przedstawienia
zachodzących zmian6.
Opracowanie rekonstrukcji całego zespołu miejskiego w XVI w. utrudnia brak szczegółowszych
publikacji o rozplanowaniu przedmieść zachodnich, rozwijających się na terenie folwarku
starostwa warszawskiego i rolach miejskich7. Opublikowane plany tych terenów ukazują
stan zagospodarowania aktualny dla pierwszego i drugiego dwudziestopięciolecia XVII w.8
Tylko niektóre zawarte w nich informacje o sieci ulic i lokalizacji kilku posesji można odnieść
także do schyłku XVI stulecia. Brak również opracowań o rozwoju przestrzennym wschodnich
przedmieść ciągnących się wąskim pasem na zboczach skarpy i brzegu wiślanym.
Ważny dla zespołu miejskiego Warszawy obraz zmian koryta Wisły oraz charakteru osadnictwa
prawobrzeżnego przynoszą prace Z. Biernackiego9 i T. Wyderkowej10.
Pierwszą próbę szczegółowej rekonstrukcji całego warszawskiego zespołu miejskiego około
1600 r., z uwzględnieniem ogólnego charakteru zagospodarowania poszczególnych parcel,
opracowano dla celów ekspozycyjnych w Muzeum Historycznym m. st. Warszawy11. Do tej
rekonstrukcji i wymienionych publikacji nawiązuje niniejsze opracowanie, wnosząc uzupełnienia
i korekty wynikające z poszerzenia podstawy badawczej zarówno w zakresie źródeł
pisanych jak i przekazów kartograficznych.
Podstawą opracowania elementów środowiska geograficznego i sieci drożnej, prócz wzmiankowanych
publikacji, są źródła pisane oraz plany miasta i jego okolic z XVII-XVIII w.12
Najstarsze, szczegółowe delineacje Warszawy z XVT-XVII w., znane tylko ze wzmianek,
zaginęły13. Natomiast w trzech zachowanych fragmentarycznie planach z pierwszej połowy
6 D. Kosacka, Północna Warszawa w X V I I I wieku, Warszawa 1970. Rozdział I, Dzieje północnej W arszawy
do końca X V I I wieku, s. 9-38. Reprodukowane plany dotyczą X V II-X V III w.
7 Fragmentaryczne dane dla XVI w. o niektórych posesjach zachodniej, części przedmieść występują
w opracowaniach A . Kraushara, F. M. Sobieszczańskiego, Zb. Rewskiego dotyczących założeń pałacowych
oraz w opracowaniu W. Małcużyńskiego, Rozwój terytorialny W arszawy, Warszawa 1900.
8 A. Miłobędzki, Nowo odkryte varsamana w Archiwum Tylmana z Gameren, „Kwart. Arch. i U rb.”, R.
VI, 1961, z. 1, s. 55-60. Dwa plany na podkładzie urbanistycznym dotyczące projektu obwarowań bastionowych
z 1621 r.: a) rys. nieznanego autora z projektem obwarowań naniesiony na dość szczegółowy plan
urbanistyczny północno-zachodnich przedmieść Starej Warszawy. Oryg.: Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego
(dalej BUW ), Gabinet Rycin, nr 686. b) Inny projekt obwarowań nieznanego autora, nakreślony
na mniej szczegółowym podkładzie. Oryg. BUW , Gab. Ryc. nr 693. T. Zarębska, Plan Warszawy z pierwszej
połowy X V I I w., „Kwart. Arch i U rb.”, 1964, z. 3, s. 233-254. II. na s. 234, nr 1. Plan Warszawy z ok.
1641 w granicach wałów z 1621 r. Objęta Warszawa i Praga, oznaczone ulice, podziały własnościowe, lokalizacja
budynków, skala ok. 1 : 7500. Oryginał: Gdańsk, Wojewódzkie Archiwum Państwowe (dalej: W AP),
III 255/652, s. 529, w dziele Izraela Hoppego „Ordentliche Beschreibung historische Erzählung aller fürnehmsten
Begebenheiten, so sich in dem vierjährigen K riege...”
9 Rekonstrukcję koryta W isły dla X IV -X V III w. opr. Z. Biernacki dla Muzeum Historycznego m. st.
Warszawy, skala 1 : 10 000, rys. tusz. kolor. Odrys znajduje się w ekspozycji stałej. Plan zagospodarowania
Warszawy w X III-X IV wieku, sala 1.
10 T. Wyderkowa, Z dziejów Pragi do 1656 roku [w:] Rocznik Warszawski, V, 1964, Warszawa 1966, s. 5-26.
Zob. s. 6, il. 1, „Schemat układu własnościowego na Pradze w połowie X V II w. wg. planu M. Deutscha
z r. 1765”. Tejże autorki: Urbanizacja i zagospodarowanie prawobrzeżnej Warszawy w okresie od X V I do początków
X I X w. [w:] Dzieje Pragi, Warszawa 1970, s. 137-152, na s. 138 powtórzenie planu ww.
11 Warszawa około 1600 r. Opr. Anna Berdecka, Wanda Szaniawska. Plan w skali 1 : 1000, eksponowany
na wystawie stałej „Siedem wieków W arszawy” w Muzeum Historycznym m. st. Warszawy, sala 7.
Publikowany w formie folderu „Rozwój układu przestrzennego i zabudowy Warszawy w latach 1300-1655”
(b.r.). Plan reprodukowany w przeróbce I. Gieysztorowej w Atlasie Historycznym Polski pod red. W. Czaplińskiego
i T. Ładogórskiego, Warszawa-Wrocław 1967, s. 30.
12 W ostatnich latach opublikowano kilka cennych katalogów historycznych planów Warszawy. Są to:
Varsaviana w zbiorach drezdeńskich. Katalog planów i widoków Warszawy oraz rysunków architektonicznych
budowli warszawskich okresu saskiego, Warszawa 1965. Praca zbiorowa Muzeum Historycznego m .st. Warszawy.
Obejmuje część zbiorów drezdeńskich (348 pozycji) znajdujących się w Saskim Krajowym Archiwum
Głównym w Dreźnie. Katalog całości tych zbiorów w opracowaniu (ok. 1000 poz.). Katalog rysunków z Gabinetu
Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, Cz. 1. Varsaviana. Rysunki architektoniczne, dekoracyjne,
plany i widoki z X V I I I - X I X wieku. Opr. T. Sulerzyska i S. Sawicka, Warszawa 1967; D. Kosacka, Plany
Warszawy X V I I i X V I I I w. w zbiorach polskich. Katalog. Warszawa 1970.
13 Patrz: D. Kosacka, Plany W arszawy X V I I i X V I I I w... (poz. 1) „Varsavia nobile in Polonia oppidum
ad Vistulam positum accuratissima delineatio”. Koniec X V I w.; (poz. 3) „Abrys Starego m iasta w War-
122
http://rcin.org.pl