mazowsze

stracyjną. Wydaje się, że dopiero nowe osadnictwo na terenach leśnych — jak np. na styku
ziemi liwskiej, nurskiej i warszawskiej — uczyniło tę granicę precyzyjną. W wątpliwych wypadkach
przynależność powiatową ustalano retrogresywnie na podstawie źródeł X V III-
-XIX w., zwłaszcza map K. Perthéesa i taryf dymów 1789-1790 r.
Zewnętrzna granica Mazowsza X V I w. stanowiła granicę polityczną lenna mazowieckiego
przed jego inkorporacją do Korony. Na północy była ona identyczna z granicą
państwową, tj. granicą Korony z lennem Prus Książęcych. Odcinek granicy Mazowsza z Podlasiem
do 1569 r. również był granicą państwową; po Unii Lubelskiej zmienił charakter na
granicę pomiędzy województwem mazowieckim i podlaskim. Na pozostałych odcinkach
granicy Mazowsze sąsiadowało z Małopolską, Wielkopolską, Kujawami, ziemią dobrzyńską
i Prusami Królewskimi.
Granicę Mazowsza z innymi ziemiami Korony zrekonstruowano po naniesieniu
na mapy 1:100 000 pełnego osadnictwa trzech województw: mazowieckiego, płockiego
i rawskiego. Skartowano również pas sąsiadujących z Mazowszem obszarów, nanosząc na
mapy robocze osiedla wchodzące w skład, graniczących z mazowieckimi, parafii na obszarze
następujących województw i ziem: lubelskiego (w ziemi łukowskiej), sandomierskiego (powiatu
stężyckiego, radomskiego i opoczyńskiego), łęczyckiego (powiatu brzezińskiego, orłowskiego
i łęczyckiego), brzeskiego, kujawskiego (powiatu kowalskiego), ziemi dobrzyńskiej
(powiatu dobrzyńskiego, lipnowskiego i rypińskiego) oraz województwa chełmińskiego (ziemi
michałowskiej). Podstawą skartowania sąsiedztwa Mazowsza były rejestry poboru, publikowane
w kolejnych tomach „Źródeł Dziejowych” (Polska X V I wieku).
Linię rozgraniczającą osiedla mazowieckie od pozostałych, zlokalizowanych na sąsiednich
ziemiach koronnych, (po skontrolowaniu jej przebiegu i wyjaśnieniu zachodzących ewentualnych
różnic pomiędzy X V I i X V III w. przy pomocy map Perthéesa) uznano za granicę
Mazowsza w obrębie Rzeczypospolitej.
Przy wyznaczaniu granicy państwowej na odcinku Mazowsze — Prusy Książęce
przyjęto inną metodę, ze względu na brak dostępu do źródeł umożliwiających kontrolę linii
granicznej zasięgiem osadnictwa pruskiego w końcu X V I w .7Metoda ta polega na retrogresji
przy jednoczesnym założeniu linearności tej granicy, jej trwałości i niezmienności od chwili
rozgraniczenia ziem mazowieckich od zakonnych w X IV w., aż do czasu, kiedy na szczegółowych
dawnych przekazach kartograficznych staje się uchwytny przebieg linii granicznej
w terenie. Argument, jaki możemy przytoczyć na poparcie tego założenia, jest następujący:
rozgraniczenie Mazowsza od ziem Zakonu dotyczyło terenów jeszcze słabo zasiedlonych8.
Kolonizacja tych obszarów od strony pruskiej zaczęła się właściwie dopiero w X V w .', a po
stronie mazowieckiej jeszcze w końcu X V I w. długie odcinki tej granicy biegły puszczą.
Niemniej jednak linearna granica prusko-mazowiecka ustabilizowała się już zapewne w X V w.,
jeżeli nie wcześniej ; świadczą o tym liczne wzmianki w księgach sądowych mazowieckich
o znakach granicznych z Prusami9. Podobny przebieg granicy poświadcza identyczność pewnych
elementów granicznych, wymienianych zarówno w dokumentach X IV w., jak źródłach
X V I w. (jak rzeka Orzyc czy rzeka Łek — w krótkich co prawda odcinkach ich biegu). Względna
stabilizacja granicy nie oznaczała jednak jej niezmienności. W konstytucjach sejmowych
pierwszej połowy X V II w. istnieją ślady powoływania komisji do rozgraniczenia pomiędzy
księstwem pruskim oraz województwami mazowieckim i podlaskim, świadczące o istnieniu
7 J. Małłek, Granice państwowe, kościelne i administracyjne Pru s Książęcych w X V I wieku, „K om .
m azursko-warm ińskie”, 1966, nr. 1(91), s. 131.
8 Przekazy z pierwszej połow y X I V w . dotyczące przebiegu granicy M azowsza z ziemiami Zakonu
w yznaczają tę samą strefę graniczną w oparciu o fizjografię terenu: lasy i rzeki. Jeden z tych przekazów na
oznaczenie znaków granicznych używ a term inu: signa, podkreślając jednocześnie, że nie m ają one charakteru
trwałego (Preussisches Urkundenbuch, B d. II, nr 882, dokumenty z lat 1314-1335; B d. I I I Lieferung I,
nr 417, B d. I I I , Lieferung 2, nr 613, 616, 617, dokum enty z 1343 r.). O utrwaleniu się granicy przeprow adzonej
w X I V w. m iędzy Zakonem i Mazowszem może świadczyć fakt, że w X I V - X V w. kolonizacja pogranicznych
terenów puszczańskich po stronie pruskiej, chociaż by ła w przeważnej mierze przeprowadzana przez
osadników polskich z sąsiedniego Mazowsza, podlegała kompetencjom urzędników zakonnych (W . K ętrzyński,
O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich, L w ó w 1882, s. 225-226, 309-331, 331-357, 384-404,
420-448, 448-467).
8 W olff, s. 15-16.
37
http://rcin.org.pl